Müslüman dünyasında evrimle ilgili düşüncelere bir göz atın. Beklenmeyen bir sürprizle karşılaşırsınız. Müslüman düşünürler, Batı'dan asırlar önce evrimi anlatıyor, evrimden söz ediyor. Daha dokuzuncu asırda Cahiz Kitab el-Hayevan'da, ve İbn Miskeveyh, Tahzib ve Favz al-Asghar'da evrimin temel fikirlerini basbayağı anlatıyor. On dördüncü asrın dâhisi İbn-i Haldun, Mukaddime'de şöyle yazıyor: "Mahlûkat dünyasına bakmalıyız. Madenlerle başladı ve dâhiyane ve tedrici bir tarzda bitki ve hayvanlara doğru gelişti. Madenlerin son safhası bitkilerin otlar ve tohumsuz bitkiler gibi ilk safhalarına bağlanır. Bitkilerin son aşamaları, mesela hurmalar ve üzümler, hayvanların ilk aşamalarına, sadece dokunma becerisi olan salyangoz ve kabuklu deniz hayvanlarına bağlanır. Bu mahlûkat hakkında kullandığımız "bağlanır" kelimesi, her grubun son safhasının bir sonraki grubun ilk safhası hâline gelmeğe hazır olduğu manasındadır. Sonra hayvanlar dünyası genişler, türleri sayısız hâle gelir ve tedrici bir yaratılış sürecinin sonu, düşünebilen, fikir yürütebilen insana uzanır. Bu yüksek insan aşamasına algı ve zekâya sahip fakat henüz gerçek fikretme ve düşünme seviyesine erişmemiş maymunların dünyasından ulaşılır. Bu noktada, maymunların dünyasından sonra, insanın ilk safhasına ulaşırız. Fizikî gözlemlerimizin sınırı bu kadardır."Son cümledeki "gözlem" vurgusu dikkat çekici. Bilime işaret ediyor. Bacon'dan iki asır önce! Haldun'un sosyolojideki olağan dışı başarısı da gözleme dayanmasındandır.BİLİMLE VE DİN NİZASIZamanımıza daha yakın ve Türkiye'de en çok tanınan Erzurumlu İbrahim Hakkı'ya gelelim. Onun 1757 tarihli Marifetname'sinde şunları okuruz:Hak Teâlâ'nın tesiriyle ... Önce madenler hâsıl olup, ondan bitkiler peyda olup, ondan hayvanlar vücuda gelmiştir. Hayvan kemalini buldukta; insan ortaya çıkmıştır. Bu dört bileşik cismin bileşik aracısı da vardır... Madenler ile bitkiler arasında aracı mercandır... Bitkiler ile hayvanlar arasında aracı hurma ağacıdır... Hayvanlar ile insan arasında aracıların en belirgini maymundur. Zira ki, cümle azası, kıl ve kuyruğundan başka, dışı ve içi insana benzer.Görüldüğü gibi tarihte Müslümanların ne evrimle ne de jeolojiyle bir sıkıntıları vardır. O kadar yoktur ki Darwin'in çağdaşı bir bilim adamı, John William Draper, 1874 tarihli "Bilimle Din Arasındaki Çatışma" adlı kitabında, Katolik Kilisesi'ni, "insanın daha aşağı formlardan evrimini veya uzun bir zaman içinde tedrici gelişimini anlatan Muhammedî evrim teorisini" reddettiği için tenkid ediyordu. Bu eser 1313 (1897) tarihinde "Niza-i İlim ve Din" adıyla Türkçeye çevrildi. Tercümeyi yapan Ahmet Midhat Efendi bu kitapla, İslâm'ın bilime uygun, diğer dinlerin ise bilimle nizalı, yani çatışma hâlinde olduğunu göstermek istiyor ki bu hüküm pek de yanlış değildir.YİRMİNCİ ASRA KADARBu anlattıklarımızdan şaşırtıcı bir gerçek ortaya çıkıyor. Asırlar boyunca canlıların tedrici değişimi ve gelişimi, Müslüman düşünce adamları tarafından felsefe seviyesinde yazılıp çizilmiş. Bu, Darwin'den sonra da yaklaşık bir asır böyle devam etmiş. Meselâ, yukarıya ilgili pasajından alıntı yaptığım, Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Marifetname'si (1757) ve Ahmet Midhat Efendi'nin