Sosyolojiyi bir toplum mühendisliği olarak düşünenlerin karşısına ilk çıkan gerçeklerden birisi toplumsal projelerin çoğunlukla hiç istenmeyen sonuçlarının çok daha belirleyici olabildiği gerçeğidir. Aslında bunu anlamak için "toplum mühendisliği" gibi metaforlara da ihtiyaç yoktur. Her türlü iktidar siyasetinin toplum gerçeğiyle böyle bir "hayal kırıklığı" yaratıcı karşılaşması da tarihsel âdettendir. Topluma karşı o yüzden fazla kibirli olmamak, fazla büyük konuşmamak gerekiyor. Zihnimizdeki toplum tasavvurları ile toplum gerçekliği arasındaki mesafeleri tam da bu yüzden sık sık ölçmek, takip etmek gerekiyor.Diyebiliriz ki, İlahiyat Fakültesinin 1949 yılında kuruluşuna esas teşkil eden niyet ve beklentiler ile sonradan bu kurumun aldığı hal de bu durumun mükemmel örneklerinden birini daha ortaya koymuştur. Her şeyden önce CHP'nin 7. Kurultayındaki tartışmalar baz alınacaksa, İlahiyat Fakültesi ve İmam-Hatip okullarının sonraki gelişiminin bu niyet ve beklentilere uygun gerçekleşmemiş olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Gerçekten de gelişen demokratik koşullar altında İlahiyat Fakültesi devletin beklentilerinden ziyade dindar halkın ulema beklentilerine cevap verme yolunda daha fazla ilerlemiştir. İlk zamanlarda tam da kuruluş amacına uygun olarak oryantalistçe yaklaşımlara sahip olanların etkisi hissediliyorsa da kısa zaman içinde İslami ilimler alanında çok değerli çalışmaların yapıldığı, hatta medreseler açık olsa oralarda yapılamayacak çalışmaların yapılabildiği bir İslami İlim merkezi haline geldi. Daha önce isimlerini zikrettiğimiz Necati Öner ve Talat Koçyiğit gibi sahalarında çok yetkin çalışmalar ortaya koyan isimleri saymıştık. Aslında hem bu isimlerin hem de fakültede İslami ilim disiplinini çok iyi aktararak çok sayıda ilim adamının yetişmesini sağlayan Muhammed Tayyip Okiç'in katkısını da zikretmek gerekiyor. II. Dünya Savaşı'ndan hemen sonra Bosna-Hersek'ten Türkiye'ye gelmiş olan Okiç yeni açılan fakülteye Hadis Profesörü olarak atanmış, o da gerçek bir İslam alimi olarak fakültenin gelişimine muhtemelen onu kuranlardan çok daha fazla etkide bulunmuş oluyordu. Onun tedrisatından geçerek yetişen ve fakültede ilmi faaliyetlerde bulunan İsmail Cerrahoğlu, M. Sait Hatipoğlu, Süleyman Ateş, M. Esat Coşan ve Hüseyin Atay gibi hocaların, üzerinden adeta bir fetret dönemi geçmiş İslami ilimler disiplininin yeniden tesisinde çok önemli katkıları olmuştur.Tabii Ankara Üniversitesi'nde kurulan İlahiyat Fakültesi'nin açtığı yoldan Demokrat Parti döneminde yine Müslüman halkın talep ve arzularına uygun yeni adımlar atılmıştır. İstanbul'da sonradan Marmara İlahiyat Fakültesi'ne dönüşecek (1982) olan Yüksek İslam Enstitüsü de toplamda Müslüman halkın ihtiyaç duyduğu din öğretmenini ve ilim ehlini yetiştirmek üzere kuruldu (1959) ve önemli bir kurum oldu. Ankara İlahiyat Fakültesi ilk etapta daha çok kuruluş amacına uyma baskısı altında felsefe, sosyoloji ve karşılaştırmalı dinler tarihi boyutunda ilerlerken kendine göre bir fark ortaya koydu. Fakülteye ilk zamanlar İmam-Hatip mezunları değil düz lise mezunları alınıyordu. Marmara İlahiyat Fakültesi ise baştan itibaren yani Yüksek İslam Enstitüsü olarak faaliyet gösterdiği dönemlerden itibaren hocalarıyla, misyonuyla, atmosferiyle kendi farkını ortaya koydu. Bu fark üzerinde elbette durulabilir ama burada faydasız ve gereksiz görüyorum. Bana göre Ankara ve Marmara İlahiyat Fakültesinin çok değerli hocaları, fakültelerinde yetiştirdikleri akademisyen öğrencileriyle ve kürsüleriyle, Müslümanların şu durumunda ilmi ihtiyaçlarını karşılayacak yetkinlik ve kaliteyi büyük ölçüde ortaya koyuyorlar. Bu kurumda Salih Tuğ, Hayrettin Karaman, Bekir Topaloğlu, Ali Özek gibi isimler, sadece yetkinlikleri ve ilim yolundaki çileleri tartışılmaz birer akademisyen olarak değil, organik köklerinin bulunduğu topluma yön veren isimler olarak da temayüz etmişlerdir. Bugün