Teknolojideki devrimci dönüşümlerin daha 1950'lerde başladığını biliyoruz. Bunların ekonomideki üretim, mübadele ve tüketim tarzlarına dönük çarpıcı neticelerini henüz tam mânâsıyla idrak edebilmiş değiliz. Kapitalizm, tarımsalticârî ve sınâî aşamalarından geçerek tekno bir evrene açılıyor. Teknoloji burada araçsal, tâlî rolünün hâricine çıkıyor; bizzat kendisi merkeze yerleşiyor. Meselâ üretim açısından bakalım: Tekno üretimin bizzat otomasyon olarak târif edilen, insan merkezkaç süreçlere sokan,Teknolojideki devrimci dönüşümlerin daha 1950'lerde başladığını biliyoruz. Bunların ekonomideki üretim, mübadele ve tüketim tarzlarına dönük çarpıcı neticelerini henüz tam mânâsıyla idrak edebilmiş değiliz. Kapitalizm, tarımsalticârî ve sınâî aşamalarından geçerek tekno bir evrene açılıyor. Teknoloji burada araçsal, tâlî rolünün hâricine çıkıyor; bizzat kendisi merkeze yerleşiyor. Meselâ üretim açısından bakalım: Tekno üretimin bizzat otomasyon olarak târif edilen, insan merkezkaç süreçlere sokan, püskürten, dışlayan bir niteliği olduğunu biliyoruz. Otomasyon ve robotlaşma hızla gelişiyor. Lâkin henüz kemâle ermiş olduğunu söyleyemeyiz.Mübadele seviyesinde ise nakit temelli ödemeler sistemi, banka işlemleri, kapitalist agoralar; yâni AVM'ler hızla eriyor. Bunun yerini dijital ödemeler alıyor. Ama bunun da henüz ruşeym aşamasının bir miktar ötesindeyiz.Tüketime gelince, burada manzara biraz değişiyor. Homo Consumens, yâni tüketen insan teknolojik ürünlerin yoğun ve doğrudan tüketicisi durumunda. Tekno dünyânın teknolojik dünyâdan esaslı bir şekilde ayrıştığını görmek lâzım. Teknoloji, teknikten ayrışarak sınâî kapitalizmin içinde ortaya çıkmıştı. Teknoloji, ürünlerin üretilmesinde daha çok araçsal bir değer taşıyordu. Dahası, teknoloji iletişimde de hâlâ araçsal bir niteliğe sâhipti. İnsanlar arası iletişim hâla yüz yüze bir mâhiyette işliyor. Matbaa devrimi kitapları, dergi ve gazeteleri armağan etti. Okuma süreçleri toplumsallığımızı bir dereceye kadar etkiledi. Belki de geçici olarak paranteze aldı diyebiliriz. Ama kapanarak okumanın doğurduğu yeni bilinçlenmeler nihâyetinde kamusal ve yüz yüze tartışılıyordu. Kitap kültürü târihsel kökleri daha derinlerde olan şifâhî kültürün yerini almıyor, olsa olsa onu besliyordu. Radyo ve TV gibi daha yeni iletişim âletleri de manzarayı değiştirmedi. Evet, bâzı şikâyetlerin yaşanmış olduğunun farkındayım. Meselâ TV'lerin yüz yüze görüşmelerin ve sohbetlerin yerini aldığından çok şikâyet ediliyordu. Ama sınâî bürokratik toplumlarda TV en fazla geceleri ve daha yoğun olarak hafta sonlarında seyredilebilirdi. Bunun hâricinde yüz yüze iletişim ve ilişkilere çok geniş bir zaman kalıyordu.TV'nin hâkim olduğu kültürde kitap daha az okunuyor ve kitapların beslediği kamusal tartışmaların yerini TV programcılığının beslediği başka bir şifâhî kültür alıyordu. Hâsılı şu söylenebilir: Teknolojik toplumlarda kamusaltoplumsal iletişim ve ilişkiler radikal bir şekilde değişmiyordu.Elektronik, sibernetik dönüşümlerle başlayıp dijitale evrilen tekno dünyâda durum tersine dönüyor. Bunun başta gelen sebebi, teknolojik ürünlerin doğrudan iletişim dünyâsında ürün değeri kazanmasıyla sıkı sıkıya alâkalıdır. Dijital ağlar dört bir yanı kuşatmış vaziyettedir. Artık şifâhî,kitâbî, görsel, işitsel ilh, aklınıza ne gelirse gelsin her nev'i kültürel üretim ve iletişim bu ağların içinde gerçekleşmektedir. Sosyoloji buna ağ toplumu, bilgi toplumu diyerek geçiştirmek istedi. Toplumsal ve kamusalın bu ağlarda nasıl lime lime parçalandığını şimdilerde idrak ediyoruz. Artık yüz yüze, göz göze, ten tene, diz dize hiçbir temas kalmadı. Bu, ağır bir duygu kaybına yol açtı. Sanalda hiçbir duygu gelişmez. Toplumsal ve kamusalın sanal ağlara doğru püskürtülmesi onlara yeni bir târih değil, yok oluş armağan ediyor. Sanaldan ne toplum ne de kamusallık türer. Kamusal ve toplumsal nitelikli başarılar şu veyâ bu şekilde mevcut kabilevî duvarların yıkılmasıyla tezâhür etmiştir. Herhangi bir kamusal ve toplumsal iddia, yıkılması gereken bir duvara işâret eder. Sanallık ise kabileleri geri getirdi; artık Duvar'sız bir dünyâda yaşadığımızı zannederken labirentlerin içine düştük. Bugün sanal alemlerde yer duvar, gök duvar. Herkesin herkese ve herşeye karşı bir Duvar'ı var.Ama bu izahatlar tek başına kâfi değildir. Tekno dünyâyı teknolojik dünyâlardan ayıran en mühim fark, ilkinin dışarıda hâla bir şeyler bırakırken, ikincisinin kapsama alanına herşeyin girmiş olmasıdır. Bunu