Gelin görün ki, târihin diyalektiği işlemiş, en başta ekümeniklik iddiasında olan dinler derin ve çok kanlı da olabilen çatlamalar ve ayrışmalar yaşamıştır. Dünyevî ölçekte ise merkezî imperium yapıları şu veyâ bu sebepten güç kaybına uğrayıp câzibelerini kaybettikçe mahallî veyâ kenar dünyâlardan başlayarak parçalanmışlardır. Modern sivil dinin mesajları ise çıkar temelli acımasız bir dünyâ paylaşımına çarpmış ve dağılmıştır. Evrenselciliğin ekümenik medenî iddiasının, çıkar odaklarının dünyâ paylaşımında üzerinde yol aldıkları medenî-İlkel ayırımında ve bu ayırımın imlediği ilkel dünyâları medenîleştirme misyonunda tuzla buz olduğuna şâhit olduk.

Milliyetçilik, ideolojik düzlemde üzerinde standart geliştirmenin son derecede zor olduğu bir yapıya sâhiptir. Hakikaten de, milliyetçiliğin târihî akışı tâkip edildiğinde bu durum çok berrak olarak ortaya çıkar. Soru şudur: Milliyetçilik dağınık parçaların birleştirilmesine mi, değilse veri birliğin dağıtılmasına, ayrıştırılmasına mı hasredilecektir 19.Asırda Kont Cavour, Garibaldi, Mazzini gibi İtalyan milliyetçileri tekmil enerjilerini İtalyan Birliğinin sağlanmasına hasrediyordu.. Bismarc'ın dağınık Alman Prensliklerini birleştirmek için hayâta geçirdiği ve Kan ve Demir Siyâseti olarak bilinen dramatik gayreti de buna verilebilecek başka bir misâldir. Pan milliyetçilikler olarak bilinen milliyetçiliklerde de birleştirmeye mâtuf adanmışlığın izlerini tâkip edebiliyoruz. Bunlara bakarak milliyetçiliğin standartının dağınık coğrafyalarda yaşayan kavimlerin birleştirilmesi olduğuna hükmedebiliriz. Gelin görün ki aynı târihsel aralıkta ayrılıkçı milliyetçiliklerin yükseldiğinine de şâhit oluyoruz. Çek, Macar, Polonya milliyetçileri kendi kaderlerinin tâyin hakkı üzerinden kendi milletlerinin âit olduğu siyâsal birliklerden kopmak için enerjik hareketlere girişmişlerdi. Rusya'da Türk/Tatar milliyetçileri de benzer bir teşebbüs içindeydiler. Bunu müstemlekecilik karşıtı başka hareketler de tâkip etti. O zaman soru daha da keskinleşiyor: Milliyetçilik birleştirmeci mi; değilse ayrılıkçılık standartına mı sâhiptir Literatür bu çelişkilerin üstesinden gelmek adına milliyetçilik tipolojileri geliştirmiştir. Ama nihâî tahlilde bu kadar çelişkiyi aynı kavramda buluşturmak dâima sorunlu olmuştur. Çıkardan başka standartı olmayan -o da standart sayılacaksa- reel siyâset ise en geniş mânâda milliyetçiliğe âit çelişkileri işine geldiği gibi kullanmaktadır. Bunun en tâze misâlini yakın coğrafyalarımızda görmekteyiz. Ortadoğu'da evvelâ Osmanlı Birliğini dağıttılar. Bunun yerine çoğu târihsel bir derinlik taşımayan tuhaf sun'i siyâsal birlikler (devletler) peydahladılar. İkinci aşamada bu nevzuhûr birlikleri kendi aralarındaki rekâbetin fonksiyonu olarak bir paylaşıma soktular. Görünüşte ulusların kendi kaderlerini tâyin hakkı gibi bir ilkenin yorumuydu bu. Aslında kimsenin kendi kaderi üzerinde bir söz hakkı yoktu. Güdümlenen birliklerdi bunlar. Soğuk Savaş devri bunlarla geçiştirildi. Soğuk Savaş biter bitmez , Doğu Avrupa ve Balkanlardan başlayarak Ortadoğu'ya yayılan bir dalga üzerinden dinî ve etnik temelde yaşanan depremlerle bu çerden çöpten birlikler dağıtılmaya başladı. Bosna ile Lübnan aynı kaderi paylaştı.Kimi yerlerde bu parçalanmalardan yeni devletçilikler türedi. Yugoslavya'nın veyâ Çekoslovakya'nın payına düşen buydu. Ortadoğu'da ise veri siyâsî coğrafyalar büyük ölçüde muhafaza edildi; lâkin