28 Ekim gecesi, ileri gelen muhaliflerinin şehir dışında olduğu bir zamanda, Gazi, Çankaya'da kendisine sadık yedi kişiyle toplandı. Ertesi günü cumhuriyetin ilan edileceğini haber verdi. İsmet Paşa'ya yazdırdığı kanun teklifi gece Meclis'te düşük bir oyla kabul edildi.

328 mebustan, meclise katılmasına müsaade edilen 158'i evet demişti. Diğer milletvekilleri bile cumhuriyeti atılan toplardan öğrendi. Anayasa değişikliğinin üçte iki ekseriyetle yapılabilmesi hükmü, burada da tatbik edilmemişti.

Ders kitaplarına bile âdeta bir gecede olup bittiği yazılan cumhuriyetin macerası daha eskidir. Ankara hükûmeti, 23 Nisan 1920'den beri cumhuriyettir. Ama herkes halifeyi devletin reisi zannetmektedir. Giderek otoriterleştiği sebebiyle Mustafa Kemal'e muhalefet giderek artmıştır.

29 Ekim'de hem devletin reisinin Halife değil, M. Kemal olduğu deklare edilmiş, hem de ona muhaliflerini sindirebilecek çok geniş salahiyetler tanınmıştır. Aslında cumhuriyetin ilanı, Mustafa Kemal'in (Şevket Süreyya'nın tabiriyle) "tek adam" oluşunun ilanıdır.

Cumhuriyet fikrinin öteden beri Atatürk'ün kafasında olduğu ileri sürülür. Gençliğinden beri Jön Türklerin arasında yer alan ve pozitivistlerin yazdıklarını okuyan Atatürk'te, cumhuriyetçi bir fikrin yerleşmiş olması tabiidir.

Tarih başka türlü cereyan etseydi, M. Kemal'in 1919'daki teşebbüsleri gerçekleşseydi, yani Harbiye Nazırı olsaydı veya Sultan Vahîdeddin kızını kendisine verseydi, bir ara gündeme geldiği üzere halife olsaydı, hâlâ cumhuriyetçi fikirler taşır mıydı Onun en mühim hususiyeti (İnönü'nün de söylediği gibi) idealizm değil, pragmatizmdir. Her zaman fırsat ve şartlara göre hareket etmiştir.

O olmasaydı, cumhuriyet olur muydu Etrafındakiler her ne kadar sonradan cumhuriyetçilikte ondan geri kalmadıklarını iddia etseler de hiçbiri onun kadar radikal değildi. O olmayıp, Kemalist hareketin yedek lideri Rauf Bey başa geçseydi, cumhuriyet ilan eder miydi, hatta İttihatçılar harbi kazansa, saltanatı tasfiye ederler miydi

Etrafındaki herkes padişaha karşı çıkmayı nankörlük olarak görüyordu. M. Kemal, Rauf Bey'e fikrini sorduğunda şöyle demişti: "Saltanat ve hilafet makamına vicdanen ve hissen bağlıyım. Çünkü benim babam, padişahın ekmeğiyle yetişmiş, Osmanlı ricali sırasına geçmiştir. Benim de kanımda o nimetin zerreleri vardır. Ben nankör değilim ve olamam. Padişaha sadakat borcumdur. Halifeye bağlılığım ise terbiyem icabıdır. Bizde umumi vaziyeti, ancak herkesin erişemeyeceği kadar yüksek görülmeye alışılmış bir makam temin edebilir. O da saltanat ve hilâfettir. Bu makamı lâğvetmek, onun yerine başka mahiyette bir varlık koymaya çalışmak, felâket ve hüsran olur."

Refet Bey'e sorulduğunda, Rauf Bey'le aynı düşündüğünü söylemiş. Ali Fuad Paşa ise bir fikir beyan etmemiştir. (Nutuk, II684-685)

Ekim 1917'de ordu kumandanı Mustafa Kemal Paşa, levazım reisi Topal İsmail Paşa'ya "İşin sonu nereye varacak" diye sorduğunda, "Cumhuriyet" cevabını almış; "Peki başa kim geçecek" diye sorunca da "Sen, ben ve mesela Enver" demişti. Ağzının arandığını düşünen Kemal Paşa, "Bunun sırası değildir ve bizde bunun tatbik kabiliyeti de yoktur" cevabını vermişti. (Şükrü Tezer, Atatürk'ün Hatıra Defteri, TTK, Ankara 1972, 132)

Karabekir'e bakılırsa, daha İstanbul'da iken Mustafa Kemal Paşa'nın cumhuriyetçi olduğu söylenirdi. İngiliz Yarbay Rawlinson, daha İstanbul işgal edilmeden evvel Anadolu'da bir cumhuriyet kurulması için çalışıyordu. (İstiklal Harbimiz, II354-355, 366)

M. Kemal de Nutuk'ta Ali Rıza Paşa'nın Ahmed İzzet Paşa'ya kendileri için, "Cumhuriyet yapacaklar cumhuriyet!" dediğini alayla anlatır. İngiliz Yüksek Komiseri Robeck, 17 Eylül 1919'da Lord Curzon'a Kemalist hareketin giderek bir Anadolu Cumhuriyeti'ne doğru gittiğini rapor etmiştir.

M. Kemal'in zihninde olsa bile, cumhuriyet hep bir sırdır. Henüz Padişah'ın karizmasından istifade icap ettiğinden, hiçbir yerde hiçbir zaman hiçbir kimseye cumhuriyeti telaffuz etmemiştir. Bilakis, cumhuriyetçilik ithamını hep şiddetle ret ve saltanata bağlılığını deklare etmiştir.

Nisan 1923'te ilân olunan Halk Fırkası umdeleri arasında yoktur. Falih Rıfkı'ya göre, o zaman hemen herkes cumhuriyet aleyhtarıdır. Bazıları Mustafa Kemal'den kurtulabilmek için, meşruti monarşinin muhafazasından yanadır. "Eski Türkiye'de cumhuriyet sözü şapka sözü kadar kötü ve korkulu idi. Yobaz lügatindeki manası ile "gâvurluk" mahiyetinde idi. Eski Türkiye'de hiçbir zaman cumhuriyetçilik diye bir fikir akımı olmamıştır. Olmasına da imkân yoktu. Bir Osmanlıya cumhuriyetçi demek, o zaman için gâvur demek, bugün için komünist demek gibi bir şeydi." (Çankaya)

Emsalleri gibi Türkiye'de de cumhuriyet, hiçbir zaman bir halk hareketinin eseri olmamış, hakkında fikrî, hatta popüler tartışma zemini kurulmamış, halk reyine sunulmamış, bir emrivakiyle kabul edilmiştir. Bu, onun tek bir kişinin fikrinin mahsulü olduğunu gösterir mi Hayır, şartların getirdiği bir zarurettir. Başka türlü iktidarda kalmak, inkılapları yapmak mümkün değildir.

Türk-İslâm siyasi ananesinde, bir hanedan ortadan kalkınca, yenisinin gelmesi âdettir. Peki, 1922'de niye olmadı

Bir kere cemiyetin rol modeli Avrupa'dan artık başka rüzgârlar esmektedir. Asrın modası, cumhuriyettir. Fransa 50 senedir böyledir. Rusya'da, Almanya'da, Avusturya'da asırlık monarşiler yıkılmıştır.

İkinci sebep, Atatürk'ün kendisini padişah ilan etmek için siyasi gücünden emin olmamasıdır. 1923'te bile kendi kurduğu Meclis'te kendisine güçlü bir muhalefet vardır. 1924'te beşikteki bebeğinden eli bastonlu yaşlısına hanedanın sürgüne yollanmasının arkasında bile bu endişe yatar.

Üçüncü ve mühim bir sebep de Atatürk'ün çocuğunun olmamasıdır. Monarşi, aile ve vâris demektir. Atatürk ise realisttir, yapabileceği ile yetinir. Monarşi, asırlık ve ihtişamlı kahramanlık ananelerine dayanır.

Şu hâlde Ankara, cumhuriyeti, o zaman için en elverişli sistem olarak görmüştür. Yasama, yürütme ve yargıyı uhdesinde tutarak padişahları kıskandıracak salahiyetlere kavuşmuştur.