Din âlimlerimizin baskın kesimi, mezheplerin teşekkül etmeye başladığı hicrî üçüncü yüzyıldan itibaren Kur'an'ı, görünüşte dinî kaygılarla, gerçekte ise daha çok mezhebî, siyasal, etnik vb. sebeplerle lafızcı ve parçacı okuma ve yorumlama yöntemini tercih etmiş, bu yaklaşımı ısrarla sürdürmüşlerdir.

Bu yaklaşım, ulemanın üzerinde ittifak ettiği, birbiriyle tutarlı ve sistemli ortak genel prensiplere ulaşmalarını engellemiştir. Ulema, Müslümanlar arasında ittifak noktalarını çoğaltmaktan ziyade ihtilaf noktalarını çoğaltan bir yol izlemişlerdir. Onların hukuk, ekonomi, ahlak gibi sosyal alanlarda yazdıklarına, bu yazılanlarla Müslüman toplumların o alanlardaki gelişme (daha doğrusu gelişememe) tarihine baktığımızda bu ihtilaf yönteminin pratik hayattaki olumsuz etkilerini açıklıkla görürüz.

Oysaki âlimlerin, ayetlerin –zâhirî ve lafzî anlamlarının yanında– hem Kur'an'ın bütününü hem de vahiy ortamının tüm şartlarını hesaba katarak, o lafızların o şartlarda taşıdığı mana ve maksadı anlama yoluna gitmeleri gerekiyordu. Onlar, böyle bir bütüncül, gayeci ve metodik okumayı yorum geleneği haline getirselerdi, kanaatimce, Batı'da yaşanan Aydınlanmadan asırlarca önce –üstelik Batı Aydınlanmasının ürettiği, giderek küreselleşen insanî ve ahlâkî sorunlardan da korunmuş– bir İslâm Aydınlanması 'nı gerçekleştirebilirlerdi. Günümüzde bir İslâm Aydınlanmasının başarılması için de sözünü ettiğim bütüncül, gayeci ve metodik okuma yöntemini uygulamanın şart olduğuna inanıyorum.

***

Kur'an'ı doğru anlamak için belli dönemlerde inen ayetler ile o dönemden itibaren muhatap kitlenin (Sahabenin) hayatında meydana gelen değişimleri, yani ayetlerle olgular arasındaki ilişkileri izlemek de gerekir. Mesela –ikisi de "adalet" manasına gelen– adl ve kıst kavramlarını içeren ayetler, bir Müslüman toplumun teşekkül sürecine girdiği Mekke döneminin sonlarında gelmeye başlamış, Medine döneminde devam etmiştir. Bu yıllarda inen adalete ilişkin ayetlerin yeni Müslüman toplumun ticaret, evlilik ve aile hayatı, yargı, şahitlik, kabilelerle ittifaklar gibi sosyal ve siyasi alanlarda ne gibi değişikliklerin meydana geldiğine bakarak, bu bilgilerin toplamından elde ettiğimiz veriler ışığında Kur'an'ı daha doğru anlayabiliriz; böylece Kur'an'ın zengin rahmetinden günümüz için faydalar sağlarız.

Buna ilişkin en dikkat çekici ayetlerin birinde "Elçilerimizi açık kanıtlarla gönderdik ve insanlar adaleti ayakta tutsunlar diye yanlarında Kitabı ve mîzânı (hak ve adalet ölçütünü) indirdik" (Hadîd 57/25) buyrulmuş; böylece peygamberlerin ve ilâhî kitapların gönderilişinin en temel amaçlarından birinin toplumda "adaleti ayakta tutmak" olduğu belirtilmiştir. Bu ve benzer ayetlerdeki insan ve toplum odaklı ahlak ve hukuk ilkelerinin Medine toplumunda nasıl bir değişime yol açtığının izlenmesi, genel olarak Kur'an'ın aslî ve evrensel amaçlarının keşfedilmesine çok değerli katkılar sağlayacaktır.

Kur'an'ı, belirttiğimiz şekilde, metodik ve bütüncül olarak, olgulardaki gelişmelerin ışığında ve toplumsal hayatı kucaklayıcı bir bakışla anlamak gerekiyordu. Kur'an'ı böyle okumaya çalıştığımızda onun, insanları, tevhid (özgürce birliğe katılma) ilkesinden beslenen, istişare ve ortak karara önem veren,