CUMARTESİ YAZILARI

Ben sokak adlarının bir şiiri olduğuna inanırım'' der Salah Birsel ve "Beni ensemden topa tutmuştur" dediği sokak adlarından örnekler verir: ''Beyoğlu'nda Tomtomkaptan, Kaneviçe, Madırga, Havahoş, Aybastı, Galata'da Mimikülhanı, Kartçınar, Canfeda, Kasımpaşa'da Babahindi, Kankardeşi, Emekyemez, Masrafnazırı, Tahtafırın, Hasköy'de Kitabi, Sütlüce'de Elvandirek..."

Bunlar İstanbul'un Beyoğlu bölgesindeki bazı sokakların adlarıdır. Çağdaş Evliya Çelebimiz, ''Bu renkli, bu bıçkın-civelek adlara" İstanbul'un öbür semtlerinde de rastlandığını hatırlatır: ''Üsküdar'da Lamekanıhüseyin, Fıçıcırüstem, Kargazarife, Boğaz'da Kandilliperakende, Şehremini'nde Eliflamet, Samatya'da Arapmanav, Karagümrük'te Niyaziimısri, Eyüp'te Balıkçıbakkal, Rami'de Gaska, Kadıköy'de Köftüncü, Miskiamber, Sakızgülü sokakları insanı larpadak yere yıkmasa da içindeki sevinci büyütür.'' (Salah Birsel, "Amerikalı Tolstoy", 1988, sh. 20-21)

Eski İstanbul kültürünü, İstanbul estetiğini, İstanbul Türkçesinin inceliğini yansıtan bu şiirsel adların halihazırda hangileri yerinde duruyor bilmiyorum. Çünkü bir bakıyorsunuz, aradığınız sokak ismine ulaşılamıyor. Değişmiş!

Mesela böyle bir köy var uzakta Gitmesem de görmesem de iyi bildiğim köylerden biri Yortan. Büyük amcamın eşi Gönen'in bu köyünden olduğu için çocukken kulağıma sıkça çalınan bu adı herhalde ilginçliği dolayısıyla aklımda tutmuş olmalıyım. (Gönen annemle babamın "memleketleri" olan Erdek ile Bandırma'nın yakın komşusu ve son dönemde yerleştikleri yer zaten.)

İşte bu Yortan Köyü'nün "resmî" adının Bostancı olduğunu fark edince dikkatimi çekti; küçük bir araştırma yaptım. Manisa'daki Yortan köyü de -nedense!- yine Bostancı'ya çevrilmiş.

Aslında Anadolu'nun dört bir yanında birçok "Yortan Köyü" var. Onların da çoğunun adı "Türkçeleştirme" furyasında değiştirilmiş. Sivas'taki Yortan Köyü "Yaylacık", Yozgat'taki "Yazpınarı" olmuş.

Aynı şekilde Yalova'daki "Kazımiye", Sakarya'daki "Yüksel", Sinop'taki "Şeyhhüseyin", Çankırı'daki "Kiremitçi", Karabük'teki "Güneşli" adını almışlar.

Yortan kimi tarihçilere göre Oğuz kimilerine göre ise Kıpçak boylarından birinin adı. Muhtemelen -Kıpçak telaffuzuyla- Çortan veya Çörten adını taşıyan topluluklar da aynı boydan.

İşte bu insanların yaşadıkları yerin adını değiştirmişler. Türkçe olmadığını düşünerek...

Oysa -hangi dilden olursa olsun- yer adlarını, bir zorunluluk olmaksızın keyfi bir şekilde değiştirmek orada yaşayan insanların geçmişleriyle bağlarını koparmak demek.

Yer adları aynı zamanda yazıya geçmemiş tarihin kayıtlarıdır. Yer adlarını değiştirmek tarihi karanlıkta bırakmaktır.

Belki ancak çok büyük nüfus hareketlerinin sonucunda yer adlarının da değişmesi -o da bir yere kadar- olağan karşılanabilir. Söz gelimi Türkiye ile Yunanistan arasında 1924'te gerçekleştirilen büyük nüfus mübadelesi, üzerine bastığımız toprakla ilgili her şeyi baştan aşağı değiştiren ve dönüştüren bir kırılmadır. Yer isimleri de doğal olarak bu devasa kırılmadan payını almıştır.

Yüzlerce yıldır Türklerin yaşadığı topraklara Rumların, yüzlerce yıldır Rumların yaşadığı yerlere ise Türklerin iskanı sonrasında oralardaki eski yer isimlerinin korunması artık zor olurdu. Ancak bir zorunluluktan kaynaklanan isim değiştirme işini zamanla çok yanlış yerlere götürmüş olduğumuz da bir realite. Yunanların bu hususta bizden çok daha ileri gittikleri ayrı bir realite. Daha önce aynı şeyi Bulgarların, Sırpların vd. yapmış oldukları da diğer bir realite

Ne Selçuklu ne de Osmanlı devirlerinde Anadolu'daki yer isimlerini değiştirmenin kimsenin aklına gelmemiş olduğu ise apayrı bir realite. İstanbul (İstin-poli), Ankara (Ankyra), İzmir (Smyrna), Bursa (Prusa), Manisa (Magnesia), hatta Anadolu (Anatolia) gibi isimleri Türkçeleriyle değiştirmeyi düşünmemiş atalarımız. Yalnızca bunların telaffuzlarını kendi dillerine uydurmuşlar.