Bir genç, haccederken bir 'ah' edip ölmüş. Süfyan-ı Sevri onun ruhuna hitaben "Dört hac yaptım, bunları sana bağışlıyorum, sen de şu 'ah'ını bana verir misin" diye sormuş. Genç de kabul etmiş, "Verdim gitti" demiş. (Tezkiretü'l Evliya, Feridüddin Attar, Süleyman Uludağ çevirisi, Kabalcı.)Burada bir incelik var. Ruhun kemaliyle, insanın Cenab-ı Rabbül alemine karşı içtenliğiyle ilgili bir incelik.Rivayette anlatılanlar vaki olmamışsa bile sözünü ettiğimiz 'incelik' vaki olmuş.Bir 'ah'ın bir yığın laftan, gevezelikten, va'z ü nasihatten, içi boş, hissiz taatten hatta bu rivayetteki gibi güzelce eda edilmiş hacdan kıymetli olduğu düşünülmüş ve söylenmiş.O gece rüyasında Süfyan-ı Sevri'ye diyorlar ki "Kar ettin, haydi bakalım, bunu tüm Arafat'takilere bölüştürsen hepsi zengin olur."Bu inceliğin tafsilatına fıkıhta rastlamanız zordur."Huşu"dan "İhlas"tan söz edilir. Ama bunu mesela namazın şartları ve rükünleri sayılırken bulamazsınız.Böyle incelikleri sonradan 'tasavvuf' diye adlandırılan ruh terbiyesi geleneğinin içinde bulabilirsiniz.İnsanın içine doğru derinleşmesi.Belki sonradan 'Seyr-i İlallah' diye adlandırılan yolculuk böyle bir şeydir.Zikir, yani anma, zahirde halkla batında Hak'la beraber olma, tefekkür, çileBelki bir kısmını civar medeniyetlerden aldılar.Ama Hz. Ebubekir ve Hz. Ali üzerinden Peygamberimizle irtibatını da tesis ettiler. (Cehri ve hafi zikirle ilgili rivayetlerin muteber hadis mecmualarında yer almadığı söyleniyor.)Bir 'fena' kültürü, 'masiva'dan uzaklaşma 'hakikat'e yönelme cehdi.Siyasetçiler kendi 'beka'ları için, muhtemelen çok faydacı, kullanılmaya çok müsait, çok sathi bir dini tercih ederlerdi.İşlerine yarayanı teşvik edip istismar edemediklerini izale etme eğilimleri tarih boyunca hiç eksik olmadı.Bütün dinlerin doğuştaki berraklıklarından uzaklaşma hikayesinde iktidarların rolü büyüktür.Siyaset hallaç pamuğu gibi atıyordu insanları. (Şimdi de öyle.)Kavgalar, facialar, kan gövdeyi götürüyordu.Böyle bir ortamda bir kaçış mıydı sufilerin tercih ettikleriVeya tamamen hakikate delalet eden bir tecrübe.Nasıl yorumlarsanız yorumlayın tasavvuf bizim dünyamıza daha çok derinleşmeyle izah edebileceğimiz yeni bir boyut getirdi.Tarih içinde aldığı şekiller, iktidarlarla girdikleri ilişkiler, Peygamberimiz'in ve ashabının hayatlarında bile görmediğimiz türden harikulade haller, kimi akımların İblis'e bile rütbe vermeleri, bir kula izafe edilemeyecek vasıfların meşayihe yakıştırılması veya keramet içerikli menkıbeler tartışma konusu yapılabilir.Gerçek mi o haller Yaşanmış mı o menkıbelerMesela Rabiatü'l Adeviyye hacca giderken Kabe yola çıkmış Rabia'yı karşılamış.Rabia Kabe'nin kendisini karşıladığını görünce "Ben bu evi ne yapayım, bana bu evin sahibi gerek" demiş.O sırada İbrahim b. Edhem her adım başında iki rekat namaz kıla kıla 40 yılda Mekke'ye ulaşmış, bakmış Kabe yerinde yok.Bir nida gelmiş. "Kabe Rabia'yı