Komünizm geldi geçti, dünya siyaseti açısından önemli bir tecrübeydi.

Faydalı tarafları olmuştur, en azından toplum ilişkilerini ve tarihi anlama konusunda bakış açısı sağlayan bir düşünce sistemi olarak.

Zararı da oldu. Sadece Komünist Parti'nin her durumda haklı olduğunu ispat için milyonlarca insan kurşuna dizildi.

Biz komünist bir rejimde yaşamadık. Ama komünizmin tarihsel süreç içindeki hikayesinden istifade ettik.

Hani Sarıkamış'ta çok üzücü bir şekilde on binlerce askerimizi kaybetmiştik ya

Hala üzgünüz. Allahuekber dağlarının ayazında yazlık elbiseleriyle soğuktan donan canlarımız için.

Mareşal Fevzi Çakmak'ın "Şark Cephesi Harekâtı" (İş Bankası Yayınları) dediği Karadeniz'den İran içlerindeki Hemedan'a kadar 1000 kilometrelik bir cephede cereyan eden büyük harekât 1917'deki Bolşevik ihtilali sayesinde mağlubiyetle sonuçlanmamış oldu.

Rusya ihtilal sebebiyle savaştan çekilince biz şark cephesinde yenilmemiş sayıldık.

Gelelim Sarıkmış öncesine.

Almanlar Avrupa'da iyi durumda, Rusya ve Fransa geriliyor. "Bizimkiler de 'boş durmaktansa doğuda bir iş yapalım' diyorlar.

Planımız şöyle. Bu plan Albay Hafız Hakkı Bey'in. (Sonradan Hafız Hakkı Paşa.) "Kafkasya'ya 7 kolordu tahsis ediliyor. 13. Kolordu Van jandarma tümenini ve aşiretleri alarak Azerbaycan üzerinden Kafkasya'nın güneyin hareket edecek. Eğer Ruslar burada geri çekilirlerse Azerbaycan ve ardından Şeyh Şamil'in memleketi olan Karabağ (!) çevresindeki Müslümanlara dayanılarak büyük işler görülecek. 38. Tümen bedevi aşiretleriyle beraber Irak'ta İngiliz nüfuzunu kırdıktan sonra İran'da İngilizlere ve Ruslara cihat açıp Afganistan'ı ve Hindistan'ı tehdit edecek. 9. Kolordu Çoruh vadisinden Ardahan'a doğru yürüyecek, geriye kalan 5. Kolordu da Batum ve Poti'ye çıkartılarak Kafkasya işgal edilecek. (Rusların elindeki) Kars'ta 300 top vardı. Ağır topçumuz olmadığından kaleyi alamayız, burada bütün Rus kuvvetleriyle karşılaşmış oluruz. Kış bastıracağından bu istikamete doğru başlayacak bir taarruz mutlak sonuçsuz kalacaktır."

Hafız Hakkı Bey'in hayalleri devam ediyor:

"İngiliz direncini kırmak için Türklerin bütün ordularıyla İran'a ve Kafkasya'ya yürüyerek Rusları bu bölgelerde bir an önce yok ederek Hazar denizine ve Afganistan hudutlarına dayanması gerektiğini söylüyor ve bir ters cephe muharebesi düşünüyordu. Tiflis üzerinden Hazar Denizine kadar uzanacak, Rusya'dan gelecek olan kuvvetleri da Kafkas geçitlerinde parça parça tepeleyecekti."

Savaştan önce bizim gibi Rusya'nın da hayalleri var.

Fransızlar 1. Dünya Savaşında bizimle ittifak etmek istemiyor. İngilizler de öyle. Neden acaba

Çünkü bu savaş bir taraftan da Osmanlı ülkesini paylaşma savaşı.

Fevzi Paşa bunu not ediyor.

"Ruslar da bizimle ittifak yapmak istemiyorlardı. Zayanchkovski de eserinde "O zamanki Rusya için Osmanlı ittifakı değil İstanbul lazımdı" diyor."

Fevzi Çakmak'ın konferanslardan oluşan "Büyük Harp'te Şark Cephesi Harekatı"nın yanı sıra Hafız Hakkı Paşa'nın Sarıkamış Günlüğü de okunabilir. (İş Bankası Yayınları, Murat Bardakçı yayını.)

Bu kitapta bir iddia dikkatimi çekti.

Enver Paşa, İsmail Hakkı Bey ve Hafız Hakkı Bey Üçü de Sultan Vahdettin'in damadı.