İnsan davranışlarını açıklayabilmek için sosyal psikolojide pek çok kuram ortaya atılmıştır. Bu kuramların sayısını artırmak istemiyorum ancak gözü kapalı itaat eden insanların davranışlarının yeterince irdelenmediğini düşünüyorum ve bu konuda bir kuramsal açıklama yapmak istiyorum.

İTAAT TÜRLERİ

Hayvanların birbirlerine veya sahiplerine itaat etmelerini klasik veya edimsel (operant) şartlama yoluyla açıklayabiliriz. İnsanların itaat etmelerinde ise üst düzey bilişsel faktörler önemlidir. Kanımca üç tür insan itaati vardır.

Birincisi kişinin baskı altında, aklı yatmasa da itaat etmesidir. Bu tür itaatlerde baskı kalkınca itaat de son bulur.

İkincisi görünür bir dış baskı olmaksızın kişinin kendi içinden kaynaklanan nedenlerden ötürü itaat etmesidir. Bu itaat türüne "ezilmişin itaati" adını vermek istiyorum.

Üçüncüsü ise kişinin bir otoriteye kendi aklıyla, kendi iradesiyle itaat etmesi yani otoriteyi benimsemesidir.

Bu yazının konusu ikinci tür itaattir.

EZİLMİŞİN İTAATİ

Bazı insanların bir kişinin veya bir fikrin peşinden sorgusuz sualsiz gitmelerini yadırgayanlar "Körü körüne itaat ediyor" veya "Koyun gibi peşinden gidiyor" derler. Peki niçin böyle oluyor Bu konudaki açıklamam şu:

Bir kişi bir otorite karşısında (bu otorite bir kişi veya bir kurum olabilir) kendisini zayıf, güçsüz hissediyorsa o otoriteyi sorgulayamaz, onun gücünü tartışmaksızın kabul eder. Yani sorgusuz sualsiz itaat eder.

Bu açıklama şeklini destekler gözüken birçok örnek verilebilir. Örneğin gotik mimari devasa kiliseleriyle insanları adeta ezer. Kendinizi o devasa yapı karşısında nokta gibi hissedersiniz, Vatikan'ın gücü karşısında onu sorgulama gücünü kendinizde bulamazsınız.

Dünyadaki bazı kapalı kurumlarda yöneticiler çocuklara, özellikle erkek çocuklara tecavüz ederler. Bu bir ahlaksızlıktır ve bu ahlaksızlığın iğrenç bir işlevi vardır: ocuklar utanırlar ve başlarına geleni kolayca başkalarına söylemezler. Kendilerini aşağılanmış, güçsüz, değersiz hissederler. Sinerler, kendilerine zarar veren otoriteye itaat ederler. Eski eğitim sistemindeki falaka benzeri cezalar da çocukların utanmalarına, sinmelerine, kendilerini ezilmiş hissetmelerine yol açmıştır. Bütün bunlar kötü davranan otoriteye itaat etme zeminini hazırlar.

STOCKHOLM SENDROMU

Stockholm sendromunda bir saldırı karşısında mağdur olan kişilerin saldırganlardan yana tavır takınmaları söz konusudur. Stockholm sendromunun tanımı yapılmıştır ancak niçin ortaya çıktığı yeterince inandırıcı açıklanmamıştır. Bence bu sendromda kendini karşısındakinin yanında ezilmiş hissedenlerin itaat etmesi söz konusudur. Stockholm'deki olayda rehin alınan banka personeli soyguncuların peşine takılmışlardır, hatta bazıları onların avukat ücretlerini ödemişlerdir. Personelin kurtulduktan sonra bunları yapmaya kalkışmaları güçlünün yörüngesine girdikleri, kendilerini güçsüz kabul ederek onlara itaat ve hizmet ettikleri anlamına gelir.