Çağımızda liberal demokrasiler gerileme halinde 1930'larda totaliter diktatörlükler yaygınlaşmıştı. Arthur Conte, 1984'te yazdığı "Diktatörler Yüzyılı" adlı kitabında 1920 ve 1930'lardaki Lenin, Stalin, Mussolini, Hitler ve Castro'ya kadar diktatörleri anlatmıştı. (Merhum Ergun Göze tercümesi, Boğaziçi Yayınları)

Günümüzde ise böyle diktatörlükler değil ama karizmatik liderlere dayalı popülist seçimli-otokrasiler yaygınlaşıyor. Bir tür seçimli otokrasiler yüzyılı

1930'ları hatırlamamızı gerektiren faktör, kuvvetler ayrılığını ve ferdî özgürlükleri esas alan "liberal demokrasi"nin o zaman yıkılmış, günümüzde ise gerilemiş olmasıdır.

Bu bakımdan 1930'lardan alınacak dersler var.

İKİ AKIM

1930'lar Türkiye'de otoriter parti-devleti rejimi vardır. 1930-1934 arasında iki eğilim ortaya çıktı: Biri Sol-Kemalist "Kadro" dergisi Öbürü Serbest Fırka ve teorisyeni Ağaoğlu Ahmet Bey'in liberal muhalefeti...

Aralarındaki tartışma, bugün için hala değerlidir, öğreticidir.

Şevket Süreyya ve Yakup Kadri öncülüğünde Kadro dergisi, sıkı bir devletçiliği, hatta açıkça "ferdiyeti sıfırlayan" totaliter bir ideolojiyi savunuyordu. Bu çizgi sonradan Yön dergisi ve Doğan Avcıoğlu tarafından savunulacaktır.

Partisi kapatılan Ağaoğlu Ahmet Bey, Kadro'ya karşı ferdî hürriyetleri, liberal demokrasiyi savunan bir dizi yazı kaleme aldı. Cumhuriyet gazetesinde 13 Ekim 1932'den itibaren yayınlandı. Tartışma büyüdü

AĞAOĞLU AHMET BEY

Azerbaycanlı Ağaoğlu Ahmet Bey, devrin en donanımlı aydınlarından biridir. Liberal milliyetçidir. İstanbul'un işgalinde İngilizler tarafından diğer vatanseverlerle birlikte Malta'ya sürüldü. Serbest bırakılınca Ankara'da Milli Mücadele kadrosunda yer aldı.

İnkılapçıdır fakat 1926'da Gazi'ye verdiği uzun raporda "inkılap fırkası"ndaki bozulmaları, güç zehirlenmesini anlatmış, daima açık rejimi savunmuştur.

Tek Parti devrinde üniversite kürsüsünde kuvvetler ayrılığını savunabilen tek anayasa profesörüydü. 1933'te Reşit Galip tarafından üniversiteden atılacaktır.

Ocak 1932'de yayına başlayan Kadro dergisi Kemalizm-Marksizm sentezi bir ideoloji inşa etmek istiyordu.

Ağaoğlu kaleme aldığı uzun eleştirilerini Ekim başında Yunus Nadi'ye götürerek yayınlanmasını rica etti. "Devlet ve Fert" ana balığı altında 13 Ekim 1932'den itibaren yayımlanmaya başladı. Devlet gücüne karşı "ferdî hürriyetleri" savunan yüksek akademik düzeyde yazılardır. 1933'te bazı ilavelerle kitap olarak yayınlandı.

TOTALİTER İTAAT

Ağaoğlu ilk yazısında, Kadro'nun totaliter fikirlerine kesinlikle karşı olduğunu ama "taze ve temiz bir havanın serinliğini" bularak takdir de ettiğini belirtir.

Keşke tartışmalarda bu medeni ve entelektüel seviye bugün olsa

Ağaoğlu, Kadro'nun şu satırlarını alıntılar:

"Prensipleri idrak edenler ve kavrayanlar bir tarafa, idrak edemeyenler ve kavrayamayanlar diğer tarafa ayrılacak, prensipleri kabul edenler iradeleri ile, kabul etmeyenler ise iradeleri dışında bu prensiplere tâbi olacaklardır..