Üstat Mehmed Siyah Kalem'in kimliği belli değildir, gerçek adı bile bilinmez. Böyle bir sanatçının yaşamış olduğunu kanıtlayan tek belge resimleridir. Siyah Kalem'in resim ve hatlarının yer aldığı"Fatih Albümü" konuyla ilgili tüm bilim insanlarının ilgisini çekmiş ve üzerinde çok sayıda kitap ve makale yayımlanmış bir eserdir

1953 yılında Topkapı Sarayı Kitaplığı'nda çalışmakta olan Mazhar Şevket İpşiroğlu ile Sabahattin Eyüboğlu "Fatih Albümü" olarak adlandırılan bir grup resim ve hat içinde "Siyah Kalem" resimleriyle karşılaşırlar. İmparatorluk döneminde Topkapı Sarayı Kitaplığı herkese açık değildir. Kısa bir süreliğine izin verilen yabancılar, kitaplık bünyesindeki eserleri inceden inceye, detaylı bir şekilde inceleyememişlerdir. Bu nedenle, yurt dışında yayımlanan bazı kitaplarda tek tük "Siyah Kalem" resimleriyle karşılaşılmaktadır.

strong class'read-more-detail'Haberin Devamı

Olağan dışı bir davranış

Üstat Mehmed Siyah Kalem'in kimliği belli değildir, gerçek adı bile bilinmez. Bazı resimlerin üzerine daha sonraları "Kar-ı Üstat Mehmed Siyah Kalem" yazılmıştır. Doğu kültüründe sanatçının kendini "Üstat" diye tanımlaması olağan dışı bir davranıştır. Bu nedenle böyle bir sanatçının yaşamış olduğunu kanıtlayan tek belge resimleridir. Ancak Emel Esin bu konuda farklı bir tez ileri sürerek resimlerin Hacı Muhammed Bahşi Uygur veya Timurlu kaynaklarına göre Hacı Muhammed Nakkaş ismiyle bilinen bir ressama ait olduğunu belirtir. Siyah Kalem'in muhtemelen Uygur bölgesinden geldiğini ve yaşamının bir bölümünde Herat'ta kaldığını, İslami kültür ile çevrelendiği hâlde, kendi geçmişinin hatıralarını koruduğunu ileri sürer.

Siyah Kalem resimlerinin rulo olarak yapıldıkları, daha sonra sayfalar hâline getirilerek albüm şeklini aldıkları anlaşılmaktadır. Elimizde bulunan resimler yan yana getirildiklerinde aralarında büyük boşluklar ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden resimlerin bilinen parçalarını rulo hâline getirmek mümkün değildir.

Seyahat Edenler

Orta Asya kültürü

Günümüzde elli üçü Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı'nda (H. 2153), biri Freer Gallery of Art Washington'da, ikisi Paris'te Claude Anet ve Vignet Koleksiyonunda, biri Metropolitan Museum of Art New York'ta olmak üzere elli yedi adet Siyah Kalem resmi bulunmaktadır. Bir dönem Halil Ethem Bey'in (Eldem) Koleksiyonunda olduğu bilinen resmin akıbeti ise meçhuldür.

strong class'read-more-detail'Haberin Devamı

Her ne kadar literatürde "Fatih Albümü" olarak kendine yer bulmuşsa da bu niteleme doğru değildir. Zeki Velidi Togan'ın yaptığı araştırmalar sonucu bu resimlerin Yavuz Sultan Selim döneminde saraya getirildikleri ihtimali daha ağır basmaktadır. Siyah Kalem resimleri ile ilgili araştırmalar yalnızca Türkler tarafından değil, Richard Ettinghausen gibi sanat tarihinin öncü isimleri tarafından da yapılmıştır. Bu isimler arasında Ernst Diez, Ernst Kühnel, Basil Gray ve Ernst Grube gibi ünlü sanat tarihçileri de bulunmaktadır.

Üstat Mehmed Siyah Kalem'in resimleri, zamanın belirsiz derinliğinde Orta Asya kütür ortamında yaşamış insanların günlük hayatından sahneler içermektedir. Göçerler, sıradan insanlar, dervişler, Budistler, Şamanlar, Hristiyan keşişler ve doğaüstü varlıkların oluşturduğu sürekli hareket hâlindeki toplumlar sahnelenmektedir. Her ne kadar resimlerde Çin etkisi görülse de bu resimler Uzak Doğu sanatının estetik anlayışından uzaktır. Çin ustalarının ince zevkleri ile bağdaşmayan, sert ve haşin bir gerçeklik görülmektedir. Bu görünümler Siyah Kalem resimlerinin saray sanatının merkezinden uzak, Çin etkisine açık bir bölgede yapılmış olabileceğini düşündürmektedir. Bu bölge büyük bir olasılıkla Mâverâünnehir veya yakın çevresi olabilir. Resimlerde gördüğümüz insanların kılık kıyafetleri, kadınların çarşafları, erkeklerin sarıkları bölge halkının hâlen günümüzde de giydikleri geleneksel giysilere benzemektedir.

strong class'read-more-detail'Haberin Devamı

Dans Eden Şamanlar

Gezici Dervişler-Göçerler

Yer çekimi ve toprağın varlığı

Özellikle Türkistan, Müslümanlarınyanı sıra Brahmanların, Budistlerin, Şamanistlerin ve Hristiyanların bir arada yaşadığı bir ülkedir. Siyah Kalem resimlerindeki tüm bu ayrıntıları görmek, sürmekte olan töre ve gelenekleri çerçevesinde yorumlamak gerekmektedir.

Siyah Kalem resimleri içerikleri açısından dönemin minyatürlerinden çok farklı olup, realist bir anlayış içerir. Rulo resimlerin Orta Asya kültüründe özellikle de Maniheizm ve Budizm kültüründe önemli bir yeri vardır. "Rubrucklu William'a göre Kayalık ve Kara-kurum Uygur keşişlerini tasvirlerle, duvar resimleriyle ve duvarlara asılı parşömenlerle donatılmış zarif görünümlü sayısız manastırları vardı."

Mazhar Şevket İpşiroğlu "Tarih öncesi mağara resimleri, insanoğlunun yaşamını etkileyen gizemli güçlerin taşıyıcısıydı. Mısırlılar ve Yunanlılar resimde kutsal bir gücün varlığına inanıyorlardı. Kült resimlerine Tanrı'nın soluk bir benzeri diye bakmıyor, onda Tanrı'nın varlığını görüyorlardı" diyerek resmin insanlar üzerindeki önemini vurgular.

Siyah Kalem resimlerinde bu güç çok belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Sanatçı ister insan ister hayvan, ister demon olsun tüm figürleri çok realist bir şekilde ifade eder. Siyah Kalem figürlerinde bastıkları yer belirtilmemiştir. Ama figürlerin bacaklarının yerden güç almak için, yeri kavramışçasına açılması, yer çekimini ve toprağın varlığını her zaman hissettirir.