Yapay zekâ genel amaçlı bir teknolojik dalga olarak girdiği tüm alanları dönüştürmeye hızla devam ediyor. Üretken yapay zekâ uygulamaları ile metin hazırlama, özetleme, farklı dillerden çeviri yapabilme, grafik, tablo ve resim üretebilme desteklerinin artması, bu becerilere ihtiyaç duyan çoğu meslekteki kullanımını da artırıyor. Özellikle gazetecilik, akademisyenlik, yazarlık, edebiyat ve sanat gibi içerik üretiminin yoğun olduğu alanlar bu kapsamda en fazla etkilenen alanların başında geliyor.

Bu gelişmeler bilimsel makale üretimindeki süreçleri de doğal olarak etkiledi. Başlangıçta yapay zekâ tarafından hazırlanmış makaleler veya yapay zekânın ortak yazar olduğu makaleler yayımlandıkça yapay zekânın ortak yazar olup olmayacağı, bilimsel dergilerin nasıl bir yayın politikası geliştirmesi gerektiği ile ilgili kapsamlı tartışmalar başladı. Bu tartışmaların odağını, yapay zekânın ürettiği içeriklere karşı sorumlu tutulup tutulmayacağı oluşturdu. Tartışmalar yaygınlaştıkça ve derinleştikçe iki tavır giderek netlik kazandı. Birincisi, yapay zekânın ürettiği içerikten sorumlu tutulamayacağı, dolayısıyla ortak yazar olamayacağıdır. İkincisi, yapay zekânın bir makalenin niteliğini artırmada önemli katkı sunabileceği, bu nedenle bu katkının alınabileceği, ancak bu katkının yapay zekâ tarafından sağlandığına yönelik bir ifadenin makalede belirtilmesi gerektiğidir. Birinci tavırda tüm tartışmalarda mutabakat sağlanmışken ikinci yaklaşımı bilimsel dergi editoryal gruplarının çoğu benimserken bu konuda ayrışmalar da ortaya çıktı. Özellikle Science gibi dergiler üretken yapay zekâ tarafından üretilen metin, grafik ve resim gibi hiçbir içeriğin makalede kullanılamayacağı yönünde daha keskin politikalar geliştirdiler. Ancak, gelinen noktada bilimsel camiada bilimsel makale hazırlanırken yapay zekânın katkısının, bu katkı makalede açık bir şekilde ifade edilme koşuluyla alınabileceği, ancak kesinlikle ortak yazar olamayacağı kabul edildi.

Yapay zekâ ile bu kapsamda tartışmalar yaşanırken bilimsel makalelerin değerlendirilmesindeki hakemlik süreçlerinde de yapay zekâ uygulamalarının kullanıldığı ve bu kullanımın farklı sorunlara yol açtığı ortaya çıktı. Bilindiği gibi makale bir dergiye yayınlanmak üzere gönderildiğinde yayın politikaları farklılıklar gösterse de dergiler makaleyi genellikle alan uzmanı bilim insanlarına gönderirler. Hakemlerin görüşlerine göre editör makalenin reddine, kabulüne veya öneriler doğrultusunda değişiklikler yapılıp tekrar makalenin gönderilmesine karar verir. Bu şekilde devam eden süreç sonunda makale ya kabul edilerek yayımlanır ya da reddedilir. Dolayısıyla, bir makalenin kabulünde ve niteliğinin artırılmasında hakem görüşleri kritik bir role sahiptir. Ancak, artan dergi sayısı, artan makale sayısı ve her bir alanda üretilen bilginin devasa bir hacme sahip olması hakemlik görevini çok daha ağır bir yük haline getirmiştir.

İşte tam bu zorluğun yaşandığı bir dönemde yapay zekâ uygulamalarının hakemlik görevinde de önemli katkılar sağlayabileceği görüldü. Bu nedenle çoğu kez kabul edilmese de hakemler tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaya başlandı. Hatta böyle kullanımın olası sorunlarına yönelik makaleler de yayımlanmaya başladı. Örneğin, bir araştırma grubu, saygın dergilere gönderdikleri iki farklı makalenin hakem değerlendirmelerinde intihal olup olmadığını inceledi ve ilk makale için yapılan dört değerlendirmeden üçünde benzerlik oranlarının %44 ile %89 arasında, ikinci makale için yapılan üç değerlendirmeden ikisinde ise %44 ile %100 arasında değiştiğini tespit etti (Piniewski vd., Emerging plagiarism in peer-review evaluation reports: a tip of the iceberg Scientometrics, 129, 2489-2498, 2024). Dolayısıyla, yalnızca bilimsel bir makalenin yazımı ve hazırlanmasında değil, aynı zamanda hakemlik sürecinde de yapay zekâ uygulamalarının etik ihlallere yol açabileceği ortaya konmuş oldu. Tıpkı makale hazırlanmasında olduğu gibi hakemlik sürecinde de yapay zekânın nasıl ve nereye kadar kullanılabileceği ve bu katkının nasıl ifade edileceğine, yani bir çerçeve oluşturmaya yönelik tartışmalar halen devam etmektedir.