Cihân-ârâ cihân içindedir ârâyı bilmezler

O mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler

Harâbât ehline dûzah azâbın anma ey zâhid

Ki bunlar ibn-i vakt oldu gam-ı ferdâyı bilmezler

Şafak-gûn kan içinde dâğını seyretse âşıklar

Güneşte zerre görmezler felekte ayı bilmezler

Hamîde kadlerine rişte-i eşki takıp bunlar

Atarlar tîr-i maksûdu nedendir yayı bilmezler

Hayâlî fakr şalına çekenler cism-i uryânı

Anunla fahr ederler atlas u dîbâyı bilmezler

Hayâlî Bey'in bu gazelinde ilk bakışta tespit edebileceğimiz suçlamanın genelliği dolayısıyla hayatın tümünü kapsadığı için tekil bir suçlama olmaktan çıkarak, yukarıda zikrettiğimiz geometri içinde geometrisiz bir dünya idrakinin tümünü resmettiğini yani surete getirdiğini söylemeliyiz. Ancak yine de -bize göre- bu gazel sadece bundan ibaret değildir. Hayâlî Bey'in (mecazlarını, kinayelerini… paranteze alarak) bunu bir gazel formuyla ifade etmesinden elde edebileceğimiz önemli bir sonuç daha vardır.

Bu sonuç: sanatın, ilmi / inancı / kültürü… itibariyle geometrinin içinde yaşadığı halde onunla birebir bağ kurmayanın -ki kurmaması da gerekir zira kurulduğunda hayatını salt matematiğe indirgeyerek manevi sırlarını baştan yitirmiş olur- en etkili bağ kurma aracı olduğudur.

Bu önemli sonucu konumuz esasında şöyle de ifade edebiliriz: Biz kuşatan bir bilim olarak geometrinin -ve diğerlerinin- yukarıda zikrettiğimiz üzere bir idrak konusu olmadan varoluşunu sıradan her yeniden idrake sunmanın, diğer bir söyleyişle bilimi halka indirerek onu kültüre katmanın en etkili araçlarından biri sanattır. Bunu, minyatürler ve resimler üzerinden örneklendirmemiz bizi sanatın tarihini konuşmaya iterek konumuzdan uzaklaştıracağı için, meraklı okurlarımızı haritaları, usturlapları da ihtiva eden Batı'nın Rönesans ve Aydınlanma, Gerçeküstücülük, Romantizm ve Preromantizm devrilerindeki resimlerden hareketle "Spinoza'yı eserine sokan sanatçı sayısı şaşırtıcıdır. Felsefe tarihinde sanatın içine böylesine çekilen bir başka filozof, sanat tarihinde bu kadar çok sanatçının felsefenin içine böylesine çekildiği bir başka örnek var mıdır bilmiyorum. Belki Nietzche" deme gereği duyan