Hukukçuların, hukuk devletinin kapsamlı bir tanımını yapma çabaları süredursun, bağımsız uzmanlardan oluşan Venedik Komisyonu 2016 yılında, hukuk devletinin olmazsa olmaz standartlarını ortaya koymuş ve bu standartlar, Türkiye'nin de ilk üyelerinden olduğu Avrupa Konseyi'nin Parlamenter Meclisi (AKPM) tarafından 11.10.2017 tarihinde onaylanmıştır. Hukuk devletinin, söz konusu standartları şunlardır:

1- Yasallık

2- Hukuk güvenliği

3- Yetkilerin/gücün kötüye kullanılmasının önlenmesi

4- Yasa önünde eşitlik ve ayrımcılık yasağı

5- Adalete erişim olanakları.

Bu standartlar bir bütün oluşturur ve eksiksiz gerçekleştirilmelidir. Standartların içeriklerine ilişkin açıklamalar, Venedik Komisyonu'nun internet sitesinde yer almaktadır.

Belirtelim ki, insan haklarıyla ilgili temel sözleşmelere taraf olunması ve bu sözleşmelerden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi de, hukuk devletinin mevcut standartları arasında görülmektedir.

AKPM, Venedik Komisyonu'nun koyduğu standartların güncellenmesini istemektedir. AKPM'nin hukuk işleri ve insan hakları komitesine göre, hukuk devletinin öğeleri bellidir ve hukuk devletinin güncellenecek standartları bu ögeler dikkate alınarak yeniden düzenlenmelidir.

Hukuk devletini oluşturan öğeler şunlardır: Yasallık, hukuk güvenliği, keyfi işlem/ uygulama yasağı, adalete erişim, insan haklarına saygı, yasa önünde eşitlik ve ayrımcılık yasağı. Güncellenecek standartlara, kamu gücünden başka bir gücün (örneğin sermaye gücünün) insan haklarını ihlal etmesinin önlenmesi; uluslararası hukuka saygı gösterilmesi; geçmişteki insan hakları ihlallerinin giderimi ile benzer ihlallerin tekrarını önleyici çözümler geliştirilmesi gibi yeni standartlar eklenmesi öngörülmektedir. ( Venedik Komisyonu Hukukun Üstünlüğü Kontrol Listesinin Güncellenmesi, prg. 3, 22, 24-28.)

Venedik Komisyonu'nun, hukuk devleti için koymuş olduğu standartlar ve AKPM'nin güncelleme önerisinde belirtilen öğeler, avukatlık mesleğinin yasal faaliyet sırasında, her türlü baskı ve suçlanma endişesinden uzak ve bağımsız olarak yapılmasını içermektedir. Bunun tersi, hukuk devletinin bütün standartlarına ve öğelerine aykırılık oluşturur. Bu durumda, ortada ne yargı organlarına güven duygusu, ne savunma hakkı, ne hukuk güvenliği, ne yasa önünde eşitlik hakkı, ne insan haklarına saygı kalır.

Avrupa Konseyi Sözleşmesi ne diyor

Bu aykırılıkların olmaması için, Avukatlık Mesleğinin Korunmasına İlişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi hazırlanmış ve 13.5.2025 tarihinde imzaya açılmıştır. Sözleşmenin Türkçe çevirisini Türkiye Barolar Birliği yapmış bulunmaktadır. Sözleşmenin yürürlüğe girmesi için en az 6'sı üye devlet olmak üzere 8 devlet tarafından onaylanması gerekmektedir. Bu sayı henüz sağlanamamıştır. Türkiye, sözleşmeyi imzalamayan devletler arasındadır.

Sözleşme, avukatın, temel hak ve özgürlüklerin ve hukuk devletinin korunmasında çok önemli rol oynadığı; adalete erişim sağladığı; yargısal ve yönetsel hak arama süreçlerinin etkili biçimde işlemesine katkıda bulunduğu ve adil yargılamanın güvencesi olduğu, dolayısıyla da, yargı organlarına güven duyulmasına aracı olduğu anlayışı ile hazırlanmıştır. Sözleşmenin amacı, avukatların, baskı ve sindirme dahil, hiçbir müdahale ve saldırıya uğramadan ve zarar görmeden mesleki faaliyetlerini sürdürebilmelerinin güvence altına alınmasıdır. Sözleşmenin içeriğiyle ilgili açıklamalar içeren belgede belirtildiği gibi, bu amacın gerçekleşmesi, hukuk devleti ve temel hak ve özgürlüklerin korunması için yaşamsal önemdedir.