"Geçmişin tamamı belleğimizde kalanlardan ibarettir" der Jorge Luis Borges...

Stalin'den Saddam'a, Hitler'den Franco'ya heykelleri meydanlarda sürüklenmeyen, sembolleri kamusal alanlardan silinmeyen, suretleri karanlıkta kalmayan lider kalmadı.

Oysa Atatürk hep ışıkta kaldı...

Dünyanın yüz yüze geldiği felaketlerde de ülkenin vardığı bu tehlikeli çıkmazda da heykelleri hâlâ ayakta; sesinin yankısı, ideallerinin güncelliği hâlâ belleklerde...

Nedeni var...

Atatürk'ün önderliğinde, Cumhuriyetçi devletin kuruluşundaki devrim kanunları, ülkenin toplumsal kumaşını yeniden şekillendiren, temel hareketler olarak değerlendirilebilir.

Bu devrimler bugün 100 yaşında...

Türkiye'nin modernleşmesinde dönüm noktasını oluşturan, laik ve çağdaş bir devlet yapısını esas alan bu düzenlemeler, sadece Türkiye'nin değil, dünya ülkeleri arasında da öne çıkıyordu.

Server Tanilli, Cumhuriyetle gelen devrimleri "önce bütün bir toplum yaşamına damgasını vuran köklü değişikliklerin altı çizilmeli" diye vurgularken şöyle devam ediyor: "İmparatorluğun yıkılışının arkasından ulusal bir devlet doğmuştur ve Türk insanı da çoğunluktadır ülkede; monarşi kaybolur ve cumhuriyet ilan edilir. Artık ekonomi ve politika bir ulusal eksen çevresinde dönüp biçimlenecektir. Bunun bir sonucu olarak eğitim de ulusal ve cumhuriyetçi olacaktır.

Dahası var: Ümmet anlayışına, onun geleneksel ve dinsel yapısına karşı çıkarak eğitim; laik, akılcı ve modern bir nitelik taşıyacaktır."

Tanilli'nin bu sözleriyle amacını gösterdiği Atatürk'ün devrim kanunlarını sosyolojik bir çerçevede Talcott Parsons'ın "sistem teorisi" ile de örtüştürmek mümkün.

Bu bağlamda devrim kanunları, yapısal farklılaşma ve yeni normların entegrasyonunu kolaylaştırmak için yapılmış temel atılımlar olarak görülürken modern Türkiye'nin dünyadaki yer tayinini yansıtırken, aynı zamanda dünya tarihinde benzer dönüşümleri yaşamış diğer ulusların deneyimleriyle de örtüşüyordu.

Bireylerin toplumsal konumlarını değiştirebilme kapasitesini artırıp toplumsal "mobilite"yi teşvik eden, sosyal ve kültürel evrilmeyi, toplumu daha işlevsel hale getirmeyi de hedefleyen devrimler; hem ulusal hem de global bir perspektifte tarihsel ve toplumsal dönüşümlerin karmaşık ama bütünleştirici bir parçası olarak okunabilir.

Örneği var: Eğitimin laik devlet kontrolü altında birleştirilmesi, Fransız Devrimi'ndeki "herkese eşit eğitim" ilkesini anımsatırken John Dewey'nin eğitim felsefesiyle paralel bir yaklaşım olarak da yorumlanmıştı.

Burada İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nu unutmamak, özel bir parantez açmak gerekiyor kuşkusuz.

Onun geliştirdiği eğitim anlayışı bireylerin toplum için üretken katılımcılar olarak yetiştirilmesini hedeflemişti. Köy Enstitüleri buradan yoğrulmuştu.

Atatürk; eğitimin toplumsal değişimin kaldıracı olduğuna ve bireyin topluma uyum sağlamasında temel bir rol oynadığına inanıyordu. Bu inancıyla eğitimin birleştirilmesi, toplumsal bütünlüğün sağlanmasında kilit bir role sahip oldu.

Latin alfabesinin kabulüyle de dilin düşünce üzerindeki etkisinin altını çiziyor, iletişimin ve bilginin Batı ile bütünleşmek için stratejik bir adım olduğunu gösteriyordu.

Dili değiştirmenin, ulusun kendini ifade şekilleri ve birleştirici semboller arasındaki ilişkiyi pekiştirmenin Benedict Anderson'ın "Hayali Cemaatler"de tartıştığı gibi, ulusal kimliğin inşasında güçlü bir araç olduğunu öngörüyor; ancak Ziya Gökalp gibi, Türkleşmek ve çağdaşlaşmanın yanında; ama ondan farklı olarak İslamlaşmaya gerek bulunmadığını da işaret ediyordu.

Semboller ve giyim tarzlarının dönüşümü, toplumlardaki modernleşme arzusunu sembolize eder ve çoğu zaman ulusal bir yeniden doğuşun göstergesi olarak kabul edilir; bu yüzden "tradicionalist" yapıların kaldırılması da önemli.

Atatürk'ün "Halkı cahil bıraktınız, milletin gerçek düşmanları sizsiniz" sözleri ile resmiyet kazanan tarikatların lağv edilmesi, şapka devrimi ve kılık kıyafetin düzenlenmesi, post-Osmanlı döneminin modernleşme çabalarında da önemli bir örnek teşkil ediyordu.