Kırgızlar, Türk ırkının tarihî devirlerde bilinen en eskilerinden biridir. Sekizinci yüzyıldan 17-18 yüzyıllara kadar Tanrı Dağları, Talaş, Isıkgöl ve Pamir dolaylarında varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Nogay devrine ait olup Türkler'in bozkır hayatını anlatan ve ilim âlemine Kazak âlimi Çokan Velihanoğlu tarafından duyurulan Manas Destanı, Kırgızlar'ın bütün mitolojsini, masallarını, her türlü geleneklerini kahraman Manas ve alpleri çevresine toplamış bir nevi Kırgız ansiklopedisidir.

Kırgız halkının Manas başta olmak üzere, Semetey, Seytek, Kurmanbek, Er Töştük, Kocacaş gibi birçok halk destanı bulunmaktadır.

Kırgız destanları; Arkaik Destanlar, Tarihî Destanlar ve Millî Destanlar olmak üzere üç grupta incelenir.

Tarihî destanlardan Kurmanbek Destanı, 13. Yüzyıldan itibaren beş asır süresince Kırgızların tarihine ışık tutacak satırlarla doludur.

Her halkın, inançları, hayata bakış tarzı ve düşünce düzeyi, önce o halkın sözlü ürünlerine yansır ve aşamaları sözlü edebiyat ürünlerinde ortaya çıkar.

Kırgızların kültürel zenginlikleri Türkçenin ilk sözlüğü, antolojisi ve ansiklopedisi konumundaki Divanü Lügat it Türk'te sergilenmektedir.

Kutsallığına inanılan, hakkında efsaneler anlatılan bazı taşlarla ilgili uygulamalar; taşı ziyaret; çevresinde dolanma, taşa el sürme, vücuda sürtme, taşı öpme, üstte taşıma, evde saklama vb. biçiminde yapılmaktadır.

Anadolu'da uğurlu ve kerametli sayılan delik kayaların bulunduğu delik taştan geçmenin uğur getireceğine inanıldığı bilinmektedir. Bunun en bariz örneği Hacıbektaş'ta Deliktaş olgusudur.

Taşlardaki bu canlılığa ve gizil güce inancın bir uzantısı olarak Kırgızlarda joytaş, Yakutlarda yada, sata, Kıpçak grubuna bağlı lehçelerde cay, cama, Oğuz şivesinde ve tüm Anadolu'da yada taşı dediğimiz bir taşın yağmur yağdırma gücüne sahip olduğuna inanılır. Taşın canlılığı ve gücü ile ilgili bir anlatıya da Divanü Lügati't Türk'te rastlanmaktadır.

Taş yerinde ağırdır biçiminde atasözlerine konu olan taş kimi zaman Sırt Taşı gibi şifa kaynağı olarak düşünülmüş, kimi zaman da Dilek Taşı gibi umut simgesi olmuştur.

Hastalıkta şifa için taş taşındığı, suyunda yıkanıp, kaynatılıp içildikten başka taşın okşandığı, yeminde, ilençte, duada kullanıldığı görülmektedir.

Bu geleneğin Anadolu halk kültürüne yansıma biçimi yatır ve evliya makamlarına yapılan ziyaretler olarak karşımıza çıkmaktadır. Destan kahramanlarının savaşa giderken Manas diye haykırmaları ise Anadolu'da asker uğurlama geleneklerinde hamasi duygularla söylenen nidalara benzemektedir.

Kırgızlar'ın 'Kurmanbek Destanı' olayların, tek kahramanın etrafında gelişerek oluşan ve düşman Kalmuklara karşı mücadeleleri konu edinen bir eserdir. 'Kurmanbek Destanı, birçok destancı tarafından anlatıldığı halde bunların ismi unutulmuş durumdadır. Kurmanbek'te, Türk dünyasının dev eseri Dede Korkut'tan, Oğuz Destanı'ndan, Kırgız Türkleri için bir kült haline gelen Manas'tan, türeyiş ve yaratılışlarıyla ilgili efsane ve inançları yansıtan Kocacaş'tan, Türk dünyasının bütün boylarında yaşayan Köroğlu'ndan, yaşanmış bir aşk olayını konu alan Ak Möör'den izler bulunması doğaldır. Bu izler, Türk halk kültürüne özgü geleneklerle ilgilidir.

Bu unsurların büyük bir kısmı, diğer Türk halklarına da pek yabancı olmayan Ortak kültürel özelliklerdir. Örneğin, ölen bir kişinin ardından verilen aşın önemi Tüm Türk yurtlarında ve diğer Türk destanlarında benzer biçimde görülmektedir.

Anadolu'da 'ölü aşı' adı ile, ölen kişinin öldüğü gün, yedinci ve kırkıncı günleri yemek verilmesi Kırgız Türklerinden Anadolu'ya yansımış önemli bir gelenektir.

Manas Destanı'nın en önemli bölümlerinden olan Kökötöy'ün aş verme merasimi de ayrıtılı bir şekilde anlatılmaktadır. Kurmanbek Destanı'nda, Kurmanbek'in savaşta ölümü üzerine arkadaşı Akkan Han defin işlemlerini yapar, aş verir, kırk yiğidi ile yas tutar. Eşi Kanıkey ise, saçlarını çözer, kırk kız ile birlikte ağlaşıp feryat eder ve ölene kadar kimseyle evlenmeyeceğine yemin eder.

Ad Verme

Ad verme geleneği Dede Korkut'ta özenle uygulanan geleneklerden biridir. Tüm Kırgız destanlarında destan kahramanının adı ile ilgili olağanüstü anlatılara rastlanmaktadır.

Türk Dünyası'nın hemen her boyunda yaşayan Köroğlu'nun adı ile ilgili Türkmen versiyonunda: "Cığalı Beğ'e rüyasında: 'Kalk Ciğalı Beğ senin bir oğlun oldu kabristana git yokla' diye bir haber gelir. Uyanıp etrafında kimseyi göremeyince tekrar uykuya dalar ve aynı şey kendisine tekrar söylenince beklemeye başlar.

Bir mezar başında buldukları çocuğu Ciğalı Beğ'in evine getirirler. Ciğalı Beğ çocuğa ad koymaları için Türkmen Beylerini toplar. Beyler Ruşen adını uygun bulurlar. Ancak bu sırada topluluktan uzakta duran yaşlı ve fakir birisi 'Bu çocuk adıyla dünyaya gelmiş. Onun adı Göroğlu'dur.' der. Ancak kimse ihtiyarın sözlerine kulak asmaz ve çocuğu 'Ruşen' adıyla çağırmaya başlarlar. Ciğalı Beğ ise çocuğun adının ne konulursa konulsun, sonunda onun 'Göroğlu' diye çağırılacağını düşünür. Biçiminde ilginç bir anlatı bulunmaktadır.