"Seyyah oldum pazar pazar dolaştım

Bir tüccara satamadım ben beni

Koyun oldum kuzu ile meleştim

Bir sürüye katamadım ben beni

Ben beni kendimi

Canımı özümü dost

Dostlar beni bir kazana kodular

Kırk yıl yandım daha çiğdir dediler

Ölçeğimi gram gram yediler

Bir kantarda tartamadım ben beni" (Mahzuni Şerif)

*

· Allah nezdinde tek [hak] din, [insanın] O'na teslimiyetidir; daha önce vahiy verilenler, ¹² kıskançlıklarından dolayı, kendilerine [hakikat] bilgi[si] geldikten sonra [bu konuda] farklı görüşlere sarıldılar. ¹³ Allah'ın mesajlarının doğruluğunu inkâr edenlere gelince; unutma, Allah hesap görmede hızlıdır. (Âl-i İmrân, 19)

*

· "İman etmedikçe cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedikçe de (gerçek anlamda) iman etmiş olamazsınız." (Müslim, Îmân, 93; Tirmizî, Sıfâtu'l-Kıyâme, 56.)

Cuma

Diyanet'le sınırlanmış bir din algısı

Diyanet'in kamulaştırdığı bir din anlayışı ile dinin genel atmosferinin devleti yönetenlerin gündemiyle sınırlı hale getirilmesi; ve aynı zamanda ellerine tutuşturulan metinlerin genişliği kadar bir dünyaya sahip olan din görevlilerinin ederi, kapsayıcılığı ya da görünürlüğü kadar bir dindarlık. Ya da sadece bir memuriyet ifası kadar bir şey. Bu tablo, modern Türkiye'de din-devlet ilişkilerinin geldiği noktayı çarpıcı biçimde özetliyor.

Devlet, dini kamusal hayatta kontrol altında tutarken, onu bir güvenlik meselesi ve toplumsal düzen aracı olarak yeniden tanımlamaktadır. Bu durum, dinin asli işlevi olan anlam üretme, topluluk inşa etme ve ahlaki kılavuzluk sağlama rollerini ikinci plana itmekte; yerini devlete sadakat üzerinden şekillenen bir memuriyet dindarlığına bırakmaktadır.

Dinin kamulaştırılması: Diyanet modeli ve tek seslilik

Türkiye özelinde, dinin kamusal temsili büyük ölçüde Diyanet İşleri Başkanlığı üzerinden sağlanmaktadır. Bu yapı, dini çoğulculuğun değil, devletin belirlediği sınırlar içinde bir tek sesliliğin garantisidir. Vaaz metinleri merkezden gelir, dini söylem senkronize edilir, din görevlileri birer bürokrat gibi hareket eder. Oysa din, tarihsel olarak bir sivil alanın ve tabandan gelen hakikat arayışlarının mekânıydı. Medreseler, tekkeler, cemaatler ya da halk âlimleri, dini yalnızca devletten öğrenmezdi; din hayatın içinden konuşurdu.

Bu kamulaştırılmış yapı içinde, dinin kapsayıcılığı daralır, farklı yorumları susturulur ve en nihayetinde dinin ruhu, devletin çıkarlarına tâbi kılınır. Devlet için "makbul din", itaatkâr bireyler ve sarsılmaz bir düzen üretmelidir; özgür bireyler ve eleştirel bir toplum değil.

Dindarlığın bürokratikleşmesi: İtaat, sükûnet ve görünürlük

Din görevlileri, günümüzde artık dini temsil eden kişiler olmaktan çok, dini uygulamaların rutin bürokratları haline gelmişlerdir. Onların dünyası, ellerine tutuşturulan metinlerin sınırlarını geçemez; konuşmaları, duaları, hutbeleri merkezden belirlenir. Bu yapıda bir imamın veya vaizin şahsi derinliği değil, ne kadar uyumlu olduğu değerlidir.

Bu durumun toplumda da karşılığı vardır. Dindarlık artık ahlaki bir tavır değil, ritüel sadakati ve görünürlüğüyle ölçülmektedir. Kamusal alanda dindar görünmek, bir tür toplumsal kabul aracıdır. Ancak bu görünürlük, bireyin hakikatiyle olan iç yolculuğunu yansıtmaz; aksine, çoğu zaman o yolculuğu örter.

Sivil dinin yitimi: Toplumu inşa eden din nerede

Devletin tekelinde şekillenen bu din anlayışı, sivil dinin kökünü kazımaktadır. Oysa tarih boyunca din, iktidardan bağımsız toplulukların oluşmasını sağlamış, ezilenlerin sesi olmuş, vicdani muhalefeti beslemiştir. Sivil din, yalnızca bir inanç değil, bir toplum inşa etme biçimidir; adaletin, dayanışmanın, merhametin ve özgürlüğün temelidir.

Bugün bu inşa edici yönüyle dinin sesi neredeyse tamamen kısılmıştır. Camiler, adalet için toplanılan değil, düzenli törenlerin yapıldığı mekânlara dönüşmüştür. İslam dünyasında, özellikle Türkiye'de, dinin muhalif ve vicdani sesi susturulmuş, onun yerine sistemle tam uyumlu bir teşkilat dini ikame edilmiştir.

Din ve devlet arasında: Yeni bir toplumsal anlam arayışı

Bu koşullar altında, sivil toplumun ve özgür bireylerin dini yeniden düşünmesi bir zorunluluk haline gelmiştir. Dinin kurtuluşu, devletin ideolojik kurgusundan bağımsızlaşmasında yatmaktadır. Din ne devlete ne de tamamen piyasa ahlakına teslim edilmelidir. Dinin yeniden anlamlı bir toplumsal aktöre dönüşmesi için şu sorulara yanıt aramak gerekir:

• Din, adaletsizlik karşısında nasıl bir duruş alabilir

• Dini aktörler ve kurumlar, devletin gölgesinden çıkabilir mi

• Sivil din, yeni bir ahlaki ve toplumsal sözleşmenin temeli olabilir mi

Bu soruların cevapları, aynı zamanda sivil bir toplumun inşasıyla da ilgilidir. Devletin kendi ideolojisini meşrulaştırmak için şekillendirdiği bir dinden, toplumu dönüştüren bir hakikat arayışına geçiş mümkündür. Ancak bu, dinin özgürleşmesi kadar, toplumun da dinle ilişkisini yeniden kurmasıyla mümkündür.

Din kamusal alanda nasıl var olmalı

Modern devlet, dini bir kontrol mekanizması olarak kullanmakta ısrarlıdır. Bu ısrar, dini hem araçsallaştırmakta hem de onu içeriğinden boşaltmaktadır. Dinin özgürleşmesi, yalnızca dini aktörlerin değil, toplumun tamamının özgürleşmesidir. Bu özgürlük, sadece ibadet serbestliği değil, düşünce, eleştiri ve ahlaki tavır özgürlüğüdür.

Dinin yeniden sivil bir güç olarak ortaya çıkması için; kamulaştırılmış din anlayışının sınırlarını aşmak, memuriyet dindarlığını sorgulamak ve toplumsal adaletin sesi olan bir dini söylemi inşa etmek gerekmektedir. Ancak o zaman din, sadece iktidara hizmet eden değil, insanı ve toplumu dönüştüren bir gerçeklik olarak kamusal alanda var olabilir.

Cumartesi

Ya anlamı taşı ya inşa et!

Her cevap, her açıklama ya da davranış, ister teorik ister pratik düzeyde olsun, insanın dünyaya verdiği bir tepkidir; daha doğru bir ifadeyle, hayata dair sahip olduğu sorulara verdiği cevaptır. Kimi bunu açıkça ifade eder; kimi ise bir üslupla yaşar. Bu nedenle her üslup, kişinin hayat karşısında aldığı tavrın, zamanla içselleşip şekillendirdiği bir duruşun izidir. İnsan kendini biçimlendirdikçe, aslında hayata verdiği yanıtları da biçimlendirir. Ve bu yanıtlar, yalnızca bireysel bir serüvenin değil, aynı zamanda kültürel bir mirasın taşıyıcısıdır. Ancak zamanla bu miras, biçime sıkışır; içeriği unutulur. Taklit edilen şeyin özü değil, görünüşü yaşar. Temsilin yerini tekrar alır; hikmetin yerini alışkanlık. Zira tarihsel olarak bakıldığında, taklit edenin ilk kaybettiği şey, anlamdır. Anlamdan arındırılmış her tekrar ise, törenselleşir. Her tören, düşüncenin önüne geçen hissin sahnesidir. Böylece söz, tesir için söylenir; düşünce için değil.

Bugün, kamuoyunun sıkça başvurduğu birçok kavram -adalet, özgürlük, değer, akıl, hakkaniyet gibi- tıpkı eski çağların büyücü rahiplerinin duaları gibi bir etki yaratmak amacıyla kullanılıyor. Kavram, içeriğinden çok çağrışımıyla iş görüyor. İçinde neyin taşındığı değil, kimde nasıl bir iz bıraktığı önem kazanıyor. Bu tür söylemler, muhakemeyi değil hissiyatı uyandırır; vicdana değil akla değil, aidiyet duygusuna hitap eder. Kavramın çok katmanlı yapısı törensel tekrarın içinde erir; sorgulayan değil, inanan bir zihin inşa edilir. Çünkü kavramı sorgulamak, büyüyü bozar.

Kavramı sorgulamak, bir anlamda sınır çizmektir. Tanım, sınır demektir; sınırsızlık ise her zaman aldatıcıdır. Bu bağlamda en çok suistimal edilen kavramlardan biri de "akıl"dır. Her fırsatta "aklın yolundan gitmek" ya da "aklın ışığıyla yürümek" şeklinde yüceltilen bu kavram, gerçekte hangi anlamıyla kastedilmektedir

Bu soruya cevap verebilmek için önce şu ayrımı hatırlamak gerekir: Kadim düşünce geleneği, aklı üç farklı işlev alanında tanımlar: temyizî akıl, amelî akıl, nazarî akıl. Temyizî akıl, gündelik hayatta fayda ve zarar arasında tercih yapabilme yetisidir. En basit haliyle "işe yarayanı seçme" melekesidir. Amelî akıl, insanın başka insanlarla olan ilişkisini, iyi ve kötü kavramları üzerinden değerlendirme yetisidir. Burada fayda değil, erdem esastır. Doğru davranış, yalnızca sonuç odaklı değil, ilke odaklıdır. Nazarî akıl ise eşyanın mahiyetine dair bilgi arayışıdır. Doğruyu ve yanlışı, neden ve nasıl sorularına verdiği cevaplarla tayin eder. Zamanlar ve toplumlar üstü düşünce üretimi nazarî aklın alanına girer.