Osmanlı hürriyetçilerinden Prens Sabahaddin Bey ve arkadaşlarının ortaya atmış olduğu "adem-i merkeziyet" fikriyatının üzerinden yüz küsûr sene geçti.

Kısaca "yerinden yönetim" maksadını taşıyan bu fikriyatı tatbik sahasına koyan medenî ülkelerin hemen tamamı maddi-manevi kalkındılar, dünyanın en gelişmiş devletler listesindeki yerlerini aldılar. Bunların başında, muhtelif eyaletleri içinde barındıran Almanya ile ABD geliyor. Eyaletler, buralarda müsbet ve yapıcı bir rekabet içine giriyorlar; neticede, toplam kaliteyi günden güne yükseltmiş oluyorlar.

Tanzimat dönemine kadar, Osmanlı'nın genel yönetim tarzı içinde "eyâlet sistemi" önemli bir yer tutuyordu. Sonradan vilayet (il) ismini alarak küçültülen eyaletler, yukarıdan aşağıya doğru yapılandırılan bir sıralama ile sancak, kazâ, nâhiye, köy ve mezra tarzında bir yerleşim esasına dayanıyordu.

Eyaletin başında ise, hem askerî, hem de mülkî idareden sorumlu olan valiler bulunuyordu. Valiler de, hukuk otoriteri olan kadıların verdiği fetvâlara, cevazlara göre hareket ederlerdi.

Eyaletin başında bulunanlar, zamanla değişik isimler almışlarsa da, eyâlet merkezine daha ziyade Beylerbeyi, Mirimirân, Vezir gibi üst kademelerde hizmet etmiş tecrübeli bürokratlar tâyin edilirdi.

Bir dönem "Paşa Sancağı" da denilen ve ağırlıklı olarak Anadolu ve Rumeli'de bulunan eyaletlerin yanı sıra, geniş Osmanlı coğrafyası içinde ayrıca farklı statüde bulunan eyaletler vardı. Meselâ, Mısır, Bağdat, Yemen, Basra, Habeş, Tunus, Cezâyir, Trablusgarb eyâletleri.

Başlangıçta az sayıda olan eyaletler, yükselme devri sonlarında, yani 1600'lü yıllarda sayı itibariyle arttı ve ortaya 30'dan fazla eyalet çıktı.

Doğrudan merkeze, yani padişahın otoritesine bağlı olan ve "Beylerbeyi" payesine sahip şahıslar tarafından yönetilen Osmanlı'daki diğer eyalet isimleri şöyledir: Anadolu (Ankara, Kütahya), Rumeli (Edirne, Sofya, Manastır), Rumi Sağir (Amasya, Sivas), Bosna (Saraybosna), Karaman (Konya), Dulkadir (Maraş), Şam (Dımaşk), Gelibolu, Kıbrıs (Lefkoşa), Trabzon, Halep, Kars, Van, Budin, Tameşvar, Çıldır, Erzurum, Şehrizor, Diyarbekir, Musul.

Günümüz dünyasında, yukarıda da belirttiğimiz gibi, eyâlet sistemini uygulayan ülkelerin başında ABD ve Almanya gibi gelişmiş ülkeler geliyor. Bu iki ülkenin eyalet sistemi, Osmanlı'daki eyalet yapılanmasına büyük ölçüde benziyor. Dolayısıyla, bunlara "Osmanlı'nın günümüz versiyonu" demek mümkün.