Dünya ve kâinatın bütün çarkları muhteşem bir ölçü, denge ve mizan üzere kuruludur.

Zerreden en büyük kürelere kadar hiçbir yerde ölçüsüzlük, dengesizlik yoktur. Nizam, intizam, muvazene mükemmeldir. Bu sisteme "tekvinî kanunlar" yahut "âdetullah kanunları" denir.

İnsan da aynı sistem üzere gitmeli, hayatını ona göre tanzim etmeli. Aksi halde, en büyük kötülüğü evvelâ kendisine yapar; ardından, başkasına zarar verir.

Şükür ki, herşeye rağmen kendini bilen, Rabbini bilen, O'nun halk ettiği temel düstûr ve prensiplere göre hareket edenler var ki, onların yüzü suyu hürmetine hayatın yıkıcı dalgalarına karşı ayakta kalabiliyoruz.

Allah o mustakîm sadıkların, muhlislerin eksikliğini göstermesin.

*

Hayvanat, nebatat, hatta camidat (cansız varlıklar), söz konusu tekvinî kanunlar manzumesi dairesi içinde hareket eder. Nizamın dışına çıkan tek varlık, ne yazık ki insanın kendisidir. Elini nereye bulaştırsa ya bozar, ya kirletir. Hayatın temel unsurları olan havayı, suyu, toprağı habire kirletir durur. Ayrıca, bir de "gürültü kirliliği"ne sebebiyet verir. Velhâsıl, hayatın zevkini, lezzetini, dengesini bozmada insanın üzerine yoktur.

Peki, "pür-şer beşer" olan insan neden bu hale geliyor Onun bu derece zararlı bir varlık hâline gelmesinin altında yatan sebepler nelerdir Bunları bir kısmına temas etmeye çalışalım.

*

Hayatın normal akışına ayak uyduramayan, nizam ve intizama uymayan, yahut yaratılış maksadının dışına çıkan insanların kategorik olarak çeşitlilik arzettiğini görüyoruz.

Bunların bir kısmı "sadık-ı ahmak"tır ki, en az düşman kadar zarar verir. Zahiren mütedeyyin gibi görünse de, aklî muhakemeden noksandırlar. En az yaptığı kadar da yıkıyor. Fakat, yıktığının ve bulunduğu yere, camiaya zarar verdiğini dahi bilmiyor. Ölçüyü o derece kaçırmış, dengeyi o kadar bozmuş ki, yaptığı tahribatın farkında bile değildir. Öyleleri için "düşman başına" deyip geçelim.

*

İnsanda ölçü ve denge kaybına sebebiyet veren hâllerden biri da asabiyettir, öfkedir, yani sinirlilik halidir.

Böyleleri de bir türlü isabet kaydedemiyor; vasatta kalamıyor. Ya ifrata kaçıyor, ya tefrite sapıyor.