Gaziantepli bir kadayıf ustasının bakır tepsisinin başında durduğunu hayal edin. O an, ustanın elleri yalnızca birer uzuv değil, nesillerdir biriken sükûnetin, sabrın ve malzemenin sırrına ermiş bir irfanın tecessüm etmiş halidir. Tel tel dökülen hamurun cızırtısı, sadeyağın odayı dolduran rayihası ve fıstığın yeşilinin vaat ettiği lezzet arasında kusursuz bir insicam vardır. Usta, en iyi kadayıfı yapma eyleminin zirvesine ulaştığında, aslında kâinatın küçük bir modelini, holistik bir ahengi kendi sanatında yeniden üretmektedir. Tam o saniyede, ustanın ulaştığı mükemmellik anının, Bursa'daki bir kaymak üreticisinin zihninde "Bu kadayıfa en iyi hangi kaymak yakışır" sorusunu tetiklemesi tesadüf müdür Yoksa aralarında görünmez bir bağ, ortak bir şuur alanı mı titreşmektedir

Bu soru beni yıllar önce yaşadığım tuhaf bir ana götürüyor. Babamın cenazesinde, hiç tanımadığım uzak bir akraba yanıma gelip şunu söylemişti: "Dün gece rüyamda onu gördüm, elinde bir kuş vardı, bana bakıp gülümsedi." Ben de aynı sabah rüyayı görmüştüm. Aynı kuş, aynı gülümseme. İlk tepkim, acının zihnimize oynadığı bir oyundur, dedim. Tesadüf. Ama o kelimeler içime işledikçe daha derin, daha sarsıcı bir ihtimal belirdi: Ya tesadüf değilse Ya yas, en katı zihinleri bile bu ortak, görünmez alana karşı daha geçirgen kılıyorsa Ya kayıp birinin ruhu, ardında bıraktığı bilinçlere aynı anda dokunabiliyorsa

Jung'un kolektif bilinçdışı dediği dipsiz mahzen, Sheldrake'in morfik rezonans adını verdiği görünmez ağ, Mevlana'nın "Aynı denize akıyoruz" diye tarif ettiği nihai akış... Adına ne dersek diyelim, hepsi aynı hakikatin etrafında döner: Zihinlerimiz, kafataslarımıza hapsolmuş, birbirinden yalıtılmış et parçaları değildir. Bizler birer ada değil, suyun altından birbirine bağlı bir takımadayız. Tıpkı bir grup öğrencinin girdiği sınavda, dışarı çıkanların başarısının içerideki diğerlerini gizemli şekilde yukarı çektiği meşhur düşünce deneyi gibi. Bilgi, bir şekilde ortak alana sızar ve başka zihinlerde potansiyel olarak yankılanır. Damla, okyanusun tuzunu taşır.

Fakat tam bu noktada, buz gibi bir soru zihnin ortasına düşer: "Eğer böyle kolektif bir deha alanı varsa, Orhan Pamuk, Benim Adım Kırmızı gibi bir zirve inşa ederken bu şuur neredeydi O başyapıtın mürekkebi kuruduktan sonra, neden Türk edebiyatı aynı alandan beslenip yeni bir Nobel adayı dahi çıkaramadı" Bu soru bir bıçaktır. Ve meşrudur. Hatta şarttır. Aksi halde, güzel laflar etmenin narsisizminden öteye geçemeyiz.

İlk cevap kolaycıdır: Olabilir ki ortak bilinç alanı, her an orada duran devasa bir kütüphanedir de, biz anahtarı kaybetmişizdir. Pamuk, kütüphanenin sessizliğine çekilebilen nadir zihinlerden biriydi. Sorun vericide değil, alıcılarımızın ayarının bozuk olmasındadır. Ama bu cevap, sorumluluğu mistik bir tembelliğe yıktığı için tehlikelidir.

İkinci, daha acı olan yanıt şudur: Ya da holistik şuur, çorak bir toprakta kök salamıyor. 1990'lar Türkiye'si, kendi iç hesaplaşmaları ve sancılarıyla, entelektüel bir mayalanmanın eşiğindeydi. Pamuk'un eseri bu toprakta filizlendi, çünkü toprak buna gebeydi. Sonra ne oldu Ekonomik refah dikkati tüketime; siyasal kutuplaşma zihinleri siperlere; sosyal medya ise derin düşünceyi anlık reflekslere hapsetti. O ortak alan hâlâ orada, ama onu besleyen rüzgârlar kesildi. Sheldrake'in teorisinde morfik alanlar tekrarla güçlenir. Eğer bir toplum olarak sürekli sığ olanı, gürültülü olanı, anlamsız olanı tekrarlıyorsak, ortak alanın frekansı da giderek sığlaşır. Sorun mistik değil, son derece somut: Zihinlerimizi beslediğimiz gıdanın kalitesi bozuk.

Üçüncü ve en rahatsız edici ihtimal ise şudur: Belki Pamuk'un başarısı bir istisna değil, bir son çırpınıştı. Belki biz, zihinleri birbirine bağlayan o kadim ağı gerçekten kaybediyoruz. Modernite bizi bireyselleştirdi. Bu bir özgürlük olduğu kadar, sürgündü de. Her birimiz kendi ışıklı ama yalıtılmış adamızda güvendeysek, aramızdaki ortak deniz kuruyordur. Ve kuruyan bir denizde rezonans değil, sadece yalnızlık yankılanır.