Geçen Salı, patronum ve dostum İbrahim Kiras, köşesinde, tarihi sadece büyük adamların değil, onların yanındaki ekiplerin, eyleme katılanların, velhasıl tek adamın değil birçok insanın birden yarattığını yazdı. Bunu yazarken de Berthold Brecht'i kendine şahit tuttu. Brecht ve Kiras'ın tezi yazının başlığında özetlenmişti: "Kitaplar yalnız kralların adını yazar". (https:bit.ly3c0JONY )Doğru söze ne denir Ancak bu tespitlerden sonra gelen adım başka bir soru doğuruyor: O büyük adam olmasaydı, o kral olmasaydı da tarih öyle mi gelişirdi Bunun cevabını vermek kolay değil. Tarihte öyle dönemeçler vardır ki, bir daha o noktaya gelemezsiniz. Hani, "Aynı suda iki defa yıkanılmaz" ya. Uç bir örnek vereyim. Yüz milyonlarca yıl dünyanın hâkimi olan dinozorların yok oluşunu, bir meteorun dünyaya çarpmasına bağlayan bir teori var. Eğer bu doğruysa, kitapların yalnız bu meteoru yazması yanlış değildir. KAHRAMANLAR, KÖTÜ YÖNETİMLERDEN ÇIKAR Ben kimyacı - fizikçi kafamla bir benzetme yapayım. Bakalım derdimi anlatmaya yararı olacak mı; yoksa daha da mı karıştıracağım Karmaşık olaylar çok sebeplidir. Bunun matematikteki karşılığı çok bilinmeyenli denklem takımlarıdır. Çok bilinmeyenli denklem takımları da çözülür çözülmesine. Gençliğim onları çözerek geçti. Fakat o çok sayıda denklemin bazı özellikleri vardır. Bazıları kararlıdır, sağlamdır. Bilinmeyenlerdeki küçük değişiklikler sonuca pek az etki yapar. Bazıları da tersine bıçak sırtında gibidir. Küçük bir değişiklik sonuçları altüst eder. Kırılgan ekonomiler gibidir onlar Kum zemin üstüne yapılan apartmanlar gibidir. Kırılganlığın ve onun tersi kararlılığın araştırılmasının da bir tekniği var: Duyarlılık analizi derler. Tarihin belli bir dönemecinde bir ülke düşünün. Onun nereye gideceğini de birçok değişken belirler. İşte kral veya bir kahraman bu değişkenlerden biridir. Sonuca ne kadar etki yapar o kral, kahraman, komutan, yazar; her ne ise Bu sorunun cevabı, tıpkı denklem takımları gibi sistemin duyarlılığına bağlıdır. Ekonomisi sağlam, kim olduğunu bilen, eğitimli, güçlü ve düşmanı az bir toplumsanız kralınız kim olursa olsun nereye gideceğiniz bellidir. Fakat kötü yönetilen, kimliği hakkında bile kafası karışık, ekonomisi bıçak sırtında ve düşmanı çok bir toplumsanız, bir kral veya bir komutan geleceğinizi 180 derece değiştirebilir. Hatta o büyük etkiye sebep olanın kral falan olması da gerekmeyebilir. Kahramanlar, kötü yönetilen toplumlardan çıkar.BİR MIH BİR AT, BİR KAHRAMAN BİR ÜLKE KURTARIR Gerçi destandır ama İsviçre'nin kuruluşu ve kurtuluşu Wilhelm Tell'e bağlanır. Önce bir Nusret Mayın Gemisi, sonra da bir Anafartalar Kahramanı, koskoca bir muharebenin, o muharebe bir dünya harbinin gidişini değiştirir, Rusya'da komünist ihtilale yol açar, o ihtilal de yirminci asrın tarihini belirler. Böyle hassas sistemler için bir hikâye ve bir isim vardır: Kelebek etkisi. Hani Amazon ormanlarında bir kelebeğin kanat çırpışı, Amerika'yı altüst eden bir kasırgaya sebep olabilir diye (Bu arada söylemeden geçemeyeceğim, meteoroloji tahminleri öyle çok bilinmeyenli dev denklem takımlarıyla yapılır ve onları çözmek için güçlü bilgisayarlar kullanılır.) Bizim de aynı etkiyi anlatan bir özdeyişimiz var: Bir mıh bir nal kurtarır, bir nal bir at kurtarır,