Arif Nihat Asya Hocamızın Ağıt şiiri şu mısralarla başlar:

Ağlayın parmakları nur sularından kınalı kızlarım

Ağlasın Meraga göklerinden Meraga'ya bakıp yıldızlarım

Ben cahil, ikinci mısraın tam anlamını, son on onbeş yılda Bilim Felsefesi dersi vermeğe başlayana kadar hakkıyla anlamamışım. Aklım sonradan geldi: Meraga rasathanesi dünyanın çağ açan bilim yapılarından biriydi. Arif Hoca, Meraga semalarından dünyamıza bakan yıldızların ruhuna nüfuz ediyor ve onların gözyaşlarına tercüman oluyordu. Meraga yıldızları, "Bir zamanlar Meraga'dan bize bakan gözler vardı, şimdi yok" diye ağıt yakıyor!

HÜLAGU YIKMIŞ AMA YAPMIŞ DA

Biz, görece batıdakiler, Hülagu deyince yakıp yıkan bir işgalci görmüş, bu görüşe göre Nedim'ce yazmışız:

Tahammül mülkünü yıktın Hülagu Han mısın kâfir

Halbuki Hulagu yıktığı kadar yapmış da. Dünyanın o güne kadar gördüğü en büyük rasathanesini binlerce altınla ve belki daha önemli ve kıymetlisi binlerce kitapla desteklemiş ve kurmuş. Onun ve rasathanenin başına getirdiği Nasreddin-i Tusî sayesinde yıldızların, gezegenlerin yerleri, hareketleri belirlenmiş, Zic-i İlhani denilen astronomi kitabı hazırlanmış. 13. asrın başlarındayız. Wikipedia'daki Türkçe maddede gözlemevinde 400 bin kitap toplandığı yazılı. Pek inanamadım. Fakat on misli abartıysa, hatta yüz misli abartıysa; matbaanın olmadığı bir dünyada 4 bin kitap bile dev bir koleksiyondur! Düşünün ki Meraga'dan 2,5 asır sonra, 1488 yılında Oxford Üniversitesi'nin yeni kütüphanesi inşa ediliyor. Niçin Çünkü Kral 5. Henry'nin kardeşi Glouchester Dükü Humfrey üniversiteye 281 kitap hediye etmiş! 281 kitap! Bu kadar çok eseri muhafaza edecek binayı inşa etme gereğini duymuşlar. O tarihte her bir cilt, bir malikâne değerindeymiş.

İLK BÜYÜK BİLİM

Hulagu'nun ömrü rasathanesini görmeğe yetmemiş. Rasathanenin tamamlandığı 1270'ten beş yıl önce Hulagu ölmiş. Oğlu Abaka Han, babasının projesini devam ettirmiş. 1288'de onun ölümüyle destek kesilmiş ve bu dev bilim eseri yıkılmaya terk edilmiş. Tek adam projeleri böyle sonlanıyor. Akla, Çin'de, Amiral Zeng He komutasında dünyayı keşfe çıkan dev 'Hazine Gemileri' filosu geliyor. Seferlerinden birinde, Kolomb'dan yarım asır önce Amerika'yı da keşfettiği söylenen bu teşebbüs, onu destekleyen Yongl İmparator'un ölümüyle sona eriyor. Seyir defterleri bile yok ediliyor.

Arkadan, Timuroğulları'nın Meraga'dan 150 yıl sonra, 1420'lerde çalışmaya başlayan Semerkant'taki gözlemevi geliyor: Uluğ Beğ'in rasathanesi. Yale Üniversitesi Bilim Tarihi profesörü Derek Price'ın Küçük Bilim Büyük Bilim (Little Science Big Science) başlıklı bir kitabı vardır. Price, devlet destekli bilime büyük bilim diyor. Tarihteki ilk büyük bilim girişimine örnek olarak da Uluğ Beğ gözlemevini gösteriyor. Buradan da Zic-i Sultani çıkmış. Buradaki ölçümler günümüz rasathanelerinin ölçümlerine çok yakın. Uluğ Beğ, bir yılın uzunluğunda sadece 25 saniye hata yapmış. Ondan bir asır sonra yılın uzunluğunu hesaplayan meşhur Kopernik'ten daha doğru. O rasathaneye ne oldu Yine iktidar kavgası ve yobazlık. Ali Kuşçu gibi bir ismin de çalıştığı bu bilim yuvası tahrip ediliyor. Astronomlar kovalanıyor. Ali Kuşçu'yu Osmanlı'ya, İstanbul'a kadar kovalıyorlar Vikipedya'ya göre yıkımı, başlarında Nakşibendi Şeyhi Hoca Ubeydullah Akrar'ın bulunduğu 'dindar fanatikler' yapmış. (https:bit.lyulugbeg ) Öyle bir yıkmışlar ki bu 'Büyük bilim'i ancak Rus arkeolog Vassily Vyatkin, 1908'de kazı yaparak tekrar gün yüzüne çıkarmış.