Coğrafyayı vatan edinen tarihimizi belgeleyen pek mühim münevver ve mütefekkirlerimizdin iki ismi rahmet ve ihtiramla anmalıdır.

Birisi Balkanlar'la birlikte Anadolu'daki tarihi eserleri kayda geçiren Mimar Tarihçi Ekrem Ayverdi, diğer isim ise Tıp Tarihçisi Ord. Prof. A. Süheyl Ünver'dir.

Ekrem Ayverdi ve Süheyl Ünver olmasaydı, bugün bu coğrafyayı kalem ve kılıç ile fetheden, Kelime-i Tevhid yurdu yapan, kılıcını ise kalem ve kelamın yayılması için kullanan ecdadımızı ve yaptıklarını tarihe geçiremezdik.

İşte bu beldelerden birisi de Tokat'tır. A. Süheyl Ünver'in, merkezi itibariyle sıfırdan kurulmuş bir İslam Türk şehri olan Tokat'a bizzat gelerek söyledikleri şöyle nakledilir:

- "Tokat'ta adım adım dolaşarak gördüğüm eski eserler hakkındaki intibalarımı size aktarayım:

İstanbul'da, Konya'da, Bursa ve Edirne'de bulunmayan en güzel eserler inanın Tokat'ta vaktiyle İbni Kemal, Molla Hüsrev, Molla Lütfi, Plevne kahramanı Gazi Osman Paşa, Şeyh Emin Efendi gibi büyüklerin vatanı olan Tokat, meğerse ne imiş!

Anadolu'da en çok abidesi olan bir şehir! Hani Selçuklularla Osmanlılar adeta yarışa girmişler. Birinden birisi bir tane fazla amma hangisi, doğrusu sayamadım.

Bu eserler 300 ile 800 yaş arasında birer Tokat Azizi. Bu kadar yıldır orasını millileştirmiş ve ruhumuzu aşılamış.

Bir sokaktan diğer sokağa geçtiğinizde ya Selçuklu ya da Osmanlı'dan kalma çeşme-hamam-konak-medrese-cami-türbe ile karşılaşıyorsunuz, daha ne istersiniz

Hele bir de Anadolu'nun en eski camisi olduğunu öğrendiğiniz, ismi de kendisi kadar etkileyici olan Garipler Camii'nin içine girdiğinizde!..

Bu arada esas üçüncü bir ismi daha zikretmek vazifedir. Evliya Çelebi. Eminim iki mütefekkirimiz de şehirleri Evliya Çelebi'nin izinde gezerek kayda almışlardır.

Evliya Çelebi anılmadan Tokat konuşulmaz ve elbet gezilmez. Şöyle diyor: