Şâh İsmâil'in oğlu Tahmasb'ın Kânûni'nin rakibi olarak ortaya çıkması ve faaliyetleri (22 Şubat 1514)

HALİT KANAK

Papa'nın vekili Kardinal Polo, Kânûni Sûltân Süleyman'ın Avrupa'daki tek rakibi ve en güçlüsü İspanya kralı ve Alman İmparatoru Charles-Quint'e; "Eğer Tanrı, Büyük Türk Süleyman'a İran Şâhı Tahmasb gibi bir düşman vermeseydi Avrupa ve Hristiyanlık çoktan mahvolmuştu" dediği Şâh Tahmasb, 22 Şubat 1514 tarihinde İsfahan-Şahâbad'ta dünyaya gelmiş, 23 Mayıs 1524'te babası Şâh İsmâil'in ölümü üzerine de 10 yaşını 2 ay, 29 gün geçe tahta çıkarak Şâh ilân edilmiş, 52 yıl sürecek hükümdarlık dönemi başlamıştı.

Büyük Alman tarihçisi Leopold von Ranke'ye göre; Kânûni dönemi, Avrupa'nın en dar sahalara itildiği, en dar sahada yaşamaya mahkûm edildiği, Avrupa'da yaşayanların çok büyük tehlike geçirdiği tarihi dönemdir. Yine Ranke'ye göre Avrupa'yı kurtaran İran Şâhı Tahmasb olmuştur.

Kânûni, 23 Nisan 1526'da Mohaç Seferine çıkmadan önce Hazreti Eyyüp El-Ensâri, Şeyh Vefâ Hazretleri, babası Yavuz ve Dedesi 2. Bâyezid Hân'ın türbelerini ziyaret ederken, Şâh adına gelen İran elçileri de İttifak müzakereleri için İmparator Charles Quint'i ziyâret ediyorlardı. Kânûni bunu bir kenara yazdı. Bu arada İran'ın Avrupa'da yaptığı ittifak çalışmaları kısa zamanda İran'ın her tarafında duyulunca buna tepkiler gelmekte gecikmedi.

Öncelikle İranlı Şii'lerin baskıyla Şii görünmeye mecbur olan Sünni İranlılar ileri gelenleri eliyle Kânûni'ye haber göndererek İran'ın zaptedilmesi konusunda kendisinden yardım istemişlerdi. Kânûni de zâten babası Yavuz'un yarım kalan işini bitirmek niyetinde idi. Belgrad ve Rodos'un fetihlerinden sonra buna niyet etmişti. Ancak beklenmedik gelişmeler onu 1526'da Macaristan'a yönlendirmiş, dünya harp tarihinin en kısa sürede, en kesin netice alınan muharebesi diye bahsedilen Mohaç'ta destan yazmıştı.

Hatta; Safevîlerin Bağdat Beylerbeyi Zülfekar Hân'ın 29 Mayıs 1528'de, idâresi altındaki Irak'ın Osmanlı Hükümdârına ait olduğunu ilân ederek Bağdat'ın anahtarlarını İstanbul'a göndermesi bile Kânûni'yi çok istediği doğu seferine çıkartamamıştı. Ancak Şâh Tahmasb Kânûni'nin Viyana kuşatmasına gittiğini fırsata çevirerek 10 Haziran 1529'da büyük bir orduyla gelerek Bağdat'ı yeniden ele geçirdi.

Kânûni ise Avrupa'ya yaptığı baskıya devam ediyor, diğer taraftan da İran'ın Bağdat'a yaptığı harekâtı da yine bir yerlere yazıyordu. Nihayet diz çöktürdüğü Avrupa'da karşısına çıkacak bir ordu kalmayınca doğuya yönelebildi. 1534'ün yazında yola koyuldu. 20 Ağustos'ta Erzincan'a, 5 Eylül'de Erzurum'a geldi.

Ancak Erzurum'da tâbiri câizse in cin top oynuyordu. Geçmişte büyük bir medeniyet ve ticaret merkezi olmuş, önemli Türk merkezlerinden Erzurum'da 1502 yılından beri kimse yaşamıyordu. Bu tarihte Şâh İsmâil tarafından halkın tamamı kılıçtan geçirilip tahrip edilince şehirde kimse kalmamıştı.

Kânûni, harabeye dönmüş şehri hüzünlü gözlerle bir müddet seyretti sonra ağızından şu emirler döküldü: "Tez bu şehrimiz imâr edile, mâmûr hâle getirile..." Ardından bu iş için 1529'dan beri Erzincan'da görev yapan babası Yavuz'un dayısının oğlu Dulkadiroğlu Mehmed Paşa'yı bu iş için görevlendirdi. Erzurum'a ilk Beylerbeyi atanan Mehmed Paşa hızla şehrin imârını başlattı. Kendisi de imâr çalışmaları bitene kadar Bayburt'ta kaldı.

(Kânûni daha sonra bu emirle kalmayacak, Irak seferinden dönerken, Tebriz'de bütün baskılara rağmen Ehl-i Sünnet itikâdından vazgeçmeyen hatırı sayılan sayıdaki Türk Halkını beraberinde getirerek Erzurum'a, Erzurum için fazla gelen nüfusun kalan kısmını ise Trabzon ve Rize'ye yerleştirecekti.)

Yoluna devam eden Kânûni 16 Eylül'de Erciş'e 28 Eylül'de Tebriz'e girdi. Kânûni'nin emriyle daha önce yola çıkan Sadrâzâm İbrahim Paşa; Ahlat, Âdilcevaz, Erciş, Van ve Tebriz'e almıştı. Kânûni Şâh Tahmasb'ı bulmak istiyor, Tahmasb ise ordusunu ezdirmemek için ortalarda gözükmüyordu. Kânûni Tahmasb'ın Sultâniye'de olduğu haberine alınca buraya gelmiş fakat Tahmasb'ın bulamamıştı. Bunun üzerine döndü Bağdat üzerine yürüdü. Tekeli Mehmed Hân şehri boşaltıp İran içlerine çekildi. Öncü İbrâhim Paşa şehre girdi. Şehrin anahtarları ise Bosna İzvornikli Sancak Bey'i Cafer Bey tarafından büyük Türk Hâkânına 30 Kasım 1534'te törenle teslim edildi. Uzun Şii himayesindeyken tahrib edilen İmâm-ı Âzâm Hazretleri ile diğer İslâm büyüklerinin kabir ve türbeleri onartıldı.

Bu arada Şâh Tahmasb ortaya çıkarak Tebriz'i geri almış, yetmemiş Van'ı muhasara etmeye başlamıştı. Kânûni Kerbelâ'da Hazreti Hüseyin'i,(r.a.) Necef'te ise babası Hazreti Ali'nin (r.a.) kabirlerini ziyaret etmiş Bağdat'a dönüyordu. Haberi alınca 1917'ye kadar önemli Türk şehri olacak Bağdat'ta fazla kalmadı yola çıktı. Kânûni'nin hareketlerini gözlemleyen Şâh Tahmasb hemen Van muhasarasını kaldırarak İran'a döndü. Kânûni 6 ay, 22 gün sonra Tebriz'e yeniden girdi. Bununlada yetinmeyerek 1535 ağustosunda Tahran'ın 50 km. batısına kadar gelmiş fakat Şâh ve ordusunu bulamayacağını anlayınca Tebriz'e ardından İstanbul'a dönmüştü.

Yeniden İran'a yönelişi, 19 Haziran 1547'de yaptığı İstanbul Anlaşması ile Charles-Quint'e baş eğdirdikten sonra 1548 yılında olmuştu. Bu arada Şâh Tahmasb kendini oldukça toparlamış, Anadolu üzerinde bitmek bilmeyen oyunlarına başlamıştı.

Anadolu Türkmenleri arasına gönderdiği sayısız halife Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Konya, Trabzon, Erzincan, Urfa ve Diyarbakır'da ajanlık yapıyor, Şii propagandası ile kafaları karıştırıyor, taraftar topluyordu. Bu taraftarlar topladıkları paraları Erdebil'e gönderiyorlardı. Bu durum orduya da sirâyet etmiş, durumu tesbit edilen 20 asker İran'a kaçarken yolda yakalanıp idam edilmişlerdi.

Hatta defalarca tutuklandıktan sonra nasihat edilerek salıverilen halk şâiri Pîr Sûltân Abdal da Türkmen köylerini dolaşarak halkı isyâna teşvik etmeye devam edince Sivas Beylerbeyi Hızır Paşa tarafından idâm ettirilmişti.

Kânûni bir taraftan da doğuda sınırları tahkim etmeye devam ediyordu. 1386'da Timur'un tahribiyle harabeye dönen Kars boştu. Pasinler Sancak Beyi Dulkadiroğlu Mirza Ali bu iş için görevlendirdi. Kendisi de bir kez daha İran üzerine yürüyerek Tebriz'e girdi. Dönüşte İran tarafından zaptedilen Van'a 25 Ağustos 1548'de bir kez daha girdiğinde, aynı gün Mirza Ali Bey'in 5 binden fazla işçiyle tamir ettiği Kars'ı basan Şâh Tahmasb'ın sonradan tahta çıkacak oğlu İsmail'de işçileri öldürüp şehri yıkıyordu.

Kânûni çok yorucu bir sefer sonrası Halep'te kışlamak ve seneye İran üzerine yeniden dönmek istiyordu ancak oldukça yorulan orduyu rahatlatmak için terhis etme kararı aldı. Kendisi 1549 Haziran'ına kadar Halep'te kaldı. Fakat burada kaldığı süre içerisinde Ehl-i Sünnet yolunu benimseyerek kendisine sığınan Elkas Mirza'yı ağabeyi Tahmasb'ın yerine tahta oturması için bir kısım askerle İran içlerine göndermişti. Kars'ın yeniden inşâ işini bitirdi. Yetmedi Van'ı Beylerbeyilik yaparak Çerkes Sarı İskender Bey'i buraya atadı. Böylece Osmanlı-Türk sınırları doğuda netleşmeye başlamıştı.