Av. Cihangir Yıldız
Hukukçu-Sosyolog
cihangir.yildizhotmail.com

Yaklaşık 8 sene içerisinde tamamlanan Mecelle, İslam hukuku kaynaklarından süzülerek Hanefi mezhebinin kuvvetli kavillerine göre hazırlanmıştır. Bugün dahi üslup ve muhtevası bakımından kıymetli hukuk eserleri arasında sayılmaktadır.

Mecelle ülkemizde 1926'da yürürlükten kaldırılmışsa da Suriye'de 1949'a kadar, Irak'ta 1953'e kadar, Kıbrıs'ta 1960'a kadar, Kuveyt'te 1980'e kadar, Filistin'de 1984'e kadar yürüklükte kalmıştır. İsrail ve Ürdün'de ise hâlen medeni hukukun esasını Mecelle teşkil etmektedir.

Mecelle, tam ifadesiyle, "Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye", Osmanlı Devleti'nde1869-1876yılları arasında modern hukuk metodolojisi ile hazırlanan ilk medeni kanundur. Cumhuriyet'in ilanından sonra İsviçre Medeni Kanunu'ndan iktibas (alıntı) 743 sayılıTürk Medeni Kanunu'nun4 Ekim 1926tarihinde yürürlüğe girmesiyle yürürlükten kaldırılmıştır. Toplam,57 senecari kalmış, Osmanlıya bağlı bütün bölgelerde uygulanmış, ülke genelinde hukuk birliği sağlanmıştır.

Ülkemizde yürürlükten kaldırılmışsa da Arnavutluk ve Bosna-Hersek'te 1928'e kadar, Lübnan'da 1932'ye kadar, Suriye'de 1949'a kadar, Irak'ta 1953'e kadar, Kıbrıs'ta 1960'a kadar, Kuveyt'te 1980'e kadar, Filistin'de 1984'e kadar yürürlükte kalmıştır.İsrail ve Ürdün'de ise hâlenmedeni hukukun esasını Mecelle teşkil etmektedir.

Osmanlı coğrafyasında mer'i olan İslam hukuku sistemi, İslam'ın ana ve fer'i kaynakları, örfi hukuk ve fetvalar üzerine kuruluydu. İslam hukukunun ana kaynakları,kitap (Kur'ân-ı kerim), sünnet, icma-ı ümmet ve kıyas-ı fukaha'dır. İstihsan, Sahabi kavli, örf ve âdet, maslahat-ı mürsele, önceki şeriatler gibi kaynaklar da fer'i kaynaklardır. Bu çerçevede, İslam hukuku, İslam âlimleri tarafından hazırlanmış olan Kenz, Mecma, Kudûrî, Muhtar, Hidâye, Dürer, Mültekâ ve benzeri yüzlerce fıkıh kitabı vasıtasıyla kadılar tarafından tatbik edilmişti. Fıkıh kitapları kanun hükmünde olduğundan ayrıca "kanun" isimli metinler hazırlamak gereksiz görülüyordu.

Dolayısıyla, Mecelle'den önce tatbikata yönelik sabit bir kaynak kitap veya kanun metni mevcut değildi. Kadı, önüne gelen bir meselede, muteber fıkıh ve fetva kitaplarının tamamını kaynak olarak değerlendirip, hüküm kurmak mecburiyetindeydi. Takdir edersiniz ki, bu durum, hukukçu kalitesinin oldukça yüksek olmasını elzem kılan bir husustu.

MECELLE'NİN HAZIRLANMASINI GEREKLİ KILAN SEBEPLER

Zaman içerisinde ve bilhassa Tanzimat Fermânı'ndan sonra, medreselerden bazı ilim dallarının tahsili kaldırılınca kadıların ilmî seviyeleri düştü. Bu gerçek karşısında, bu kadar geniş bir kaynak havuzu içerisinde, önüne gelen hukuki bir meseleye uyan kaideyi bulacak ve tatbik edecek hukukçu bulmak zorlaştı. Böylece, derli toplu bir kanun metni ortaya koymak elzem hâle gelmiş oldu.

Nizamiye Mahkemelerininkurulması ve bu mahkemelerin bir kısım üyelerinin İslam hukuku ve fıkhını bilmeyen gayrimüslimlerden oluşması da Mecelle'yi zaruri kılan sebepler arasındadır.

Bir diğer sebep ise, Müslüman ahalinin tâbi olduğu dört hak mezhep arasındaki bazı hüküm farklılıkları ve hatta Hanefi mezhebinin kendi içinde farklı fetvaların bulunması ve bu fetvalar arasında esah kavli (en doğru kavli) bulmanın zorluğu, Mecelle'nin hazırlanmasının bir diğer sebebi olarak gösterilmektedir.

Ayrıca, Batı'da gerçekleşen Sanayi Devrimi ile artan üretim ticari faaliyetleri hızlı bir şekilde çoğaltmış ve çeşitlendirmişti. Bu ticari yoğunluk özellikle borçlar ve ticaret hukuku alanında yeni hukuki düzenleme ihtiyacını doğurmuştur.

NASIL HAZIRLANDI

O dönemde, Osmanlıda Batı hayranlığının artması, kanun metinlerinin de Batı'dan aynen iktibas edilmesi fikrini güçlendirmiş ve bu fikir taraftar bulmuş ise de netice itibarıylayerli bir kanunhazırlanması fikri galip gelmiştir.

Bu yönde, ilk olarak 1855 yılında "Metn-i Metin" isimli bir çalışma başlamış ama maksada ulaşılamadan bu çalışma akamete uğramıştır.

Bu netice, bir hayal kırıklığı oluşturduğundan, Âli Paşa tarafından Fransız Medeni Kanunu'nun iktibas edilmesi fikri yeniden gündeme getirilmiş, ancak Ahmed Cevdet Paşa, Fuad Paşa ve Şirvânizâde Rüşdü Paşa gibi devlet adamlarının gayretleriyle bu fikirden vazgeçilerek, Mecelle'nin hazırlanmasına karar verilmiştir.

Mecelle'nin hazırlanması kararı alınınca, o devirde "Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye" (bugünkü adıyla Yargıtay) nâzırı olan Ahmed Cevdet Paşa başkanlığında "Mecelle Cemiyeti" adı altında ilmî bir heyet oluşturulmuştur. Bu heyet, yoğun ve meşakkatli çalışmalar sonucunda, ilk olarak, Mecelle'nin ilk 100 maddesinden oluşan "Kavaid-i külliye" (külli kaideler) ve 101 ilâ 403. maddelerden müteşekkil "Kitab'ül Büyû" (1. kitap: Alışveriş hükümleri) kısmını hazırlamışlardır. Bu kısımlar,1869senesinde sadârete arz olunup, aynı sene içerisindeSultan Abdulaziz Han'ın fermanıyla yürürlüğe girmiştir.

Sonrasında, süreç içerisinde 15 kitap daha hazırlanmıştır ki, en sonunda1876senesinde Mecelle tamamlanmıştır. Yaklaşık8 seneiçerisinde tamamlanan bu kanun kitabı, yukarıda temas ettiğimiz İslam hukuku kaynaklarından süzülerekHanefi mezhebinin kuvvetli kavillerine göre hazırlanmıştır. Bugün dahi üslup ve muhtevası bakımından kıymetli hukuk eserleri arasında sayılmaktadır.