Bir ülkenin döviz gelirleriyle (girdileri değil), giderleri (çıktıları değil) arasındaki farka "cari işlemler dengesi" deniyor. Giderler gelirlerden çoksa "cari açık"; gelirler giderlerden çoksa "cari fazla" oluşuyor. Uzun vadede bunu belirleyen değişken de döviz kuru oluyor. Aynı gerçek tersten söylenirse, döviz kurunu da ülkenin cari açık veya cari fazla vermesi belirliyor. Cari açık veren ülkenin parası değer kaybediyor. Cari fazla veren ülkenin parası ise değer kazanıyor. Buna örnek olarak Türkiye ile Japonya'nın para birimlerinin ABD parasına karşı son 40 yıldaki değişimi gösterilebilir. Japonya sürekli cari fazla veren bir ülkedir. 1984'te 275 Japon Yeni bir ABD dolarıydı. Bugün 152 Yen 1 ABD doları. Yani Japon parası 80 değerlenmiş. Türkiye sürekli cari açık veren bir ülke. 1984'te 365 TL bir Amerikan doları iken bugün (atılan 6 sıfır eklenince) 34 milyon 250 bin TL bir Amerikan dolarına eşit. Yani TL değerinin 99'unu kaybetmiş. Buradan "cari açık-döviz kuru" ilgileşimine dair ders çıkarabilmek için modelin içine iki ülkenin enflasyonunu da katmak gerek. Daha da önemlisi, bu süreçte "sebep-sonuç" ilişkisinin, hat değil çember üstünde hareket etmesidir. Yani sebep ile sonuç sürekli rol değiştirir. Bildiğiniz tavuk-yumurta hikayesi.

ÇİFT PARALI (DOLARİZE OLMUŞ) ÜLKELERDE ENFLASYON DİNAMİĞİ

Başkan Erdoğan 2021'de faizi indirerek enflasyon düşürme hipotezini test etti. Benim anladığım, zihninde canlandırdığı modelde faiz düşünce önce döviz fiyatları "cari açığı kapatacak" düzeye kadar yükselecek ve orada duracaktı. Döviz fiyatı durunca da enflasyon kendiliğinden inecekti. Böylece ekonomi "cari fazla-düşük enflasyon-düşük faiz" noktasında dengeye gelecekti. Ancak evdeki hesap çarşıya uymadı. Tasarruf sahipleri "faiz inince döviz çıkar" diyerek dolar almaya başlayınca TL hızla değer kaybetti. TL değer kaybedince dolarizasyon yüzünden fiyatlar aynı hızda yükseldi. Yani enflasyon patladı. Dikkat! Enflasyonun yükselmesinin sebebi "tek paralı" ülkelerdeki gibi düşük faizin ekonomiyi coşturması değildi. Sebep "çift paralı" ülkemizde fiyatların dolara endeksli olmasaydı.

HAYRET! TL DEĞERLENİRKEN CARİ AÇIK KÜÇÜLÜYOR

2000 yılında 35 milyar dolar olan cari açık, dolar yükselince 2021'de 15 milyar dolara indi. Bu arz-talep yasasına uygundu. Yani Erdoğan modelinin bu ayağı çalışmıştı. Ancak pandemi ve Ukrayna savaşı yüzünden başta enerji olmak üzere tüm ithal girdilerin fiyatı