Son dönemin en çok konuşulan gelişmelerinden biri, diyabet ve obezite tedavisinde kullanılan GLP-1 reseptör agonistlerinin Alzheimer için test edilmeye başlaması.

Özellikle semaglutide adlı ilaç, fare deneylerinde beyin iltihabını ve hücre ölümünü azaltarak umut verici sonuçlar verdi. Bu başarı üzerine büyük insan çalışmaları Evoke ve Evoke plus çalışmaları 2021 de başlatıldı, 2026 sonunda ilk sonuçlarının duyurulması bekleniyor.

Bu ilaçların aynı zamanda beyin damarlarını koruyarak, kan-beyin bariyerini güçlendirerek, sinaptik bağlantıları destekleyerek de fayda sağladığı düşünülüyor. Dahası, tip 2 diyabetli hastalarda GLP-1 agonisti kullananların demans riskinin yüzde 53 daha düşük olduğu bulundu. Amerika ve Danimarka'dan elde edilen veriler de bu sonucu destekliyor: GLP-1 tedavisi alan diyabetlilerde Alzheimer hastalığı riskinin yüzde 64'e kadar azaldığı saptandı. Henüz kesinleşmiş sonuçlar yok ama bu bulgular, diyabet ve obezite tedavisinde kullanılan bu ilaçların Alzheimer'a karşı da güçlü bir koruma potansiyeline sahip olabileceğini gösteriyor.

Yine diyabet tedavisinden tanıdığımız SGLT-2 inhibitörleri, Alzheimer araştırmalarında karşımıza çıkıyor. Bu ilaçlar idrarla şeker atılımını artırarak kan şekerini düşürüyor. Ancak bunun ötesinde beyindeki inflamasyonu azaltma, oksidatif stresi düşürme ve nöronal hayatta kalmayı artırma gibi etkilerinin Alzheimer riskini azaltabileceği düşünülüyor.

Diyabet ilaçlarının Alzheimer tedavisinde riski azaltması hasta olmadan diyabeti önlemenin ve sağlıklı hayat alışkanlıklarını sürdürmenin önemini bir kez daha gözler önüne seriyor.

PSİKİYATRİ İLACI LİTYUMUN YENİ ROLÜ

Psikiyatri dünyasının eski ilaçlarından biri olan lityum, bipolar bozukluk tedavisinde onlarca yıldır kullanılıyor. İlginç biçimde, düşük doz lityum kullananlarda Alzheimer'a dönüşümün daha az olduğu gösterildi.

Danimarka'da 5 bin bipolar hastayla yapılan bir çalışmada, lityum kullananlarda demans riskinin belirgin şekilde daha düşük olduğu gösterildi. Dahası, 73 bin demans hastası ile 730 bin kişilik kontrol grubunun karşılaştırıldığı başka bir araştırmada, içme suyunda yüksek lityum seviyelerine maruz kalanlarda Alzheimer riskinin daha düşük olduğu saptandı. Bu veriler, lityumun olası koruyucu etkisine işaret ediyor. Son dönemde Harvard Tıp Fakültesinde Prof. Yankner ve ekibinin Nature dergisinde yayımlanan çalışması bütün dünyada büyük yankı uyandırdı. Fareler üzerinde yapılan çalışma Alzheimer hastalığında lithium eksikliğinin rolü olduğunu ve düşük doz lityum orotat tedavisinin hafıza kaybını ve Alzheimer'daki patolojik değişiklikleri önlediğini gösterdi. Bu çalışma fareler üzerinde olsa da lityumun tuz formunun düşük dozda Alzheimer'ı tedavi edebileceği umudunu doğurdu ve insan çalışmaları hızlandı. Kimi nörologlar lityumun muhtemel toksik etkilerinden dolayı rutin kullanımına karşı, kimileri ise ALS hastalığında beklenen etkiyi vermeyen lityuma karşı temkinli yaklaşıyor. Cevabını önümüzdeki yıllarda randomize çalışmalardan alacağız. Ama Alzheimer tedavisinde sonuca hiç bu kadar yakın olmamıştık.

KAN TESTİYLEERKEN TEŞHİS

Tanı ve takip alanında belki de en çarpıcı gelişme, p-Tau217 adlı kan testinin ortaya çıkışı oldu. Bu biyobelirteç, Alzheimer'ın beyinde başladığını neredeyse kesin doğrulukla gösterebiliyor. Üstelik semptomlar başlamadan 20 yıl önce yükselmeye başlıyor. Eskiden amiloid veya tau birikimini görmek için ya belden sıvı alınması ya da PET çekilmesi gerekiyordu. Artık basit bir kan testiyle hastalığın gidişatı izlenebiliyor. Bu hem erken tanı hem de önleme stratejileri açısından devrim niteliğinde.

SAĞLIKLI YAŞARİSKİDÜŞÜR

Araştırmalar, Alzheimer vakalarının yaklaşık yüzde 45'inin aslında önlenebilir olduğunu gösteriyor. Sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları, sigaradan uzak durmak, düzenli egzersiz yapmak, kaliteli uyku, dengeli beslenme; hipertansiyon, obezite ve diyabet gibi hastalıkların kontrol altında tutulması; işitme ve görme kayıplarının tedavi edilmesi Alzheimer riskini ciddi ölçüde azaltıyor.

Üstelik yeni çalışmalar, düzenli egzersizin kanda p-Tau217 düzeyini düşürdüğünü gösteriyor. Yani tıpkı kalp hastalıklarında kolesterolü düşürmek gibi, Alzheimer için de biyobelirteçleri düşüren yaşam tarzı önlemleri elimizde.

AKDENİZDİYETİYLEGÜÇLÜ KORUMA

Uzun yıllardır kalp-damar sağlığı için önerilen Akdeniz tipi beslenme, beyin sağlığı açısından da güçlü bir koruma sağlayabilir. Zeytinyağı, sebze, meyve, tam tahıl, baklagil ve balığın ağırlıklı olduğu bu diyetin, bilişsel işlevleri koruduğu ve Alzheimer riskini azalttığı görülüyor.

Özellikle genetik riski en yüksek grupta, yani Alzheimer için en önemli risk genlerinden APOE4'ün iki kopyasını taşıyan kişilerde, bu diyetin etkisi daha da belirgin. Çalışmalarda, bu kişilerin demans riskinin Akdeniz diyetine sıkı sıkıya uyduklarında yaklaşık üçte bir oranında azaldığı saptandı. Buna karşılık, APOE4 genini hiç taşımayan ya da tek kopya taşıyanlarda risk azalması yalnızca yüzde 5 civarında oldu.