Türkiye'deki Harf Devrimi'ni de etkileyen, 1926 yılında Bakü'de toplanan Birinci Türkoloji Kurultayı'nın 100'üncü yılına yaklaşıyoruz...

Günümüzden 100 yıl önce 26 Şubat -6 Mart 1926 tarihlerinde başta Sovyetler Birliği'nden olmak üzere dünyanın çeşitli ülkelerinden tanınmış Türkologlar ilk kez böylesine büyük bir toplantıda bir araya gelerek Türk dili, edebiyatı, tarihi, sanatı üzerine bildiriler sunmuşlar; alfabe ve yazım kuralları, ortak edebi dil, ortak edebiyat tarihi konularında önemli kararlar almışlardı. Türkiye'den de Kurultay'a Prof. Köprülüzade Fuat ile Prof. Dr. Hüseyinzade Ali beyler resmi görevli olarak katılmışlardı. Köprülüzade Kurultay Başkanlık Divanı'nda yer almış, Hüseyinzade de Kurultay Şeref Üyeliği'ne seçilmişti.

Açılışında Lenin için saygı duruşu yapılan Kurultay'ın aldığı en önemli karar, Türk dünyasında ortak bir Latin alfabesine geçilmesi idi. Osmanlı Devleti'nde ve Azerbaycan'da 1850'li yıllardan itibaren başlayan alfabe tartışmaları Bakü'deki bu Kurultay'da da gündemdeydi. Dokuz gün süren hararetli tartışmalardan sonra Türk dünyasında Latin alfabesine geçilmesi oyçokluğu ile kabul edildi. 6 Haziran 1927 tarihinde de Birleştirilmiş Yeni Türk Elifbası adı verilen alfabedeki harfler belirlenerek bu alfabe Türk dünyasında kullanılmaya başlandı. Bilindiği gibi Türkiye Cumhuriyeti de 3 Kasım 1928 tarihinde Latin alfabesine geçti.

BİLİNMEYENLER VEŞEHİR EFSANELERİ

Tutanakları yayımlanmış olsa da Türk kültür tarihinde önemli bir adım olan Birinci Türkoloji Kurultayı hakkında hâlâ çok az şey biliyoruz. Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın, kaynaklara ve belgelere dayalı olarak yüz soruda Birinci Türkoloji Kurultayı ile ilgili bilinmeyenleri aydınlatıyor. 100. Yılında 100 Soruda Birinci Türkoloji Kurultayı adlı kitapta Kurultay'ın adından başlayarak düzenleyicileri, oturumları, etkinlikleri, sergileri, hangi alfabelerin gündeme getirildiğini, alfabe tartışmalarında kimlerin hangi görüşleri ileri sürdüğünü ortaya koyuyor. Bu arada Kurultay ile ilgili bazı şehir efsanelerinin de gerçek dışılığı vurgulanıyor. Bunlardan biri de Enver Paşa'nın Kurultay'a katıldığı şeklindeki Türkiye'de ve Azerbaycan'da bazı yayınlarda ve sosyal medyada dolaşımda olan asılsız söylentidir. Kitapta 131 katılımcının adları, meslekleri, görevleri ve geldikleri şehirleri belirtilerek tam listesi veriliyor.

RUS STENOGRAFLAR
On yedi oturumda bildirilerin sunulduğu, tartışmaların yaşandığı Kurultay'da Türkçe ve Türk lehçelerindeki sunumların ve konuşmaların tutanaklara geçirilmemesinin nedeninin Rus stenografların Türkçe bilmemesinden kaynaklandığını öğreniyoruz. Kiril alfabesinin pek de gündeme gelmediği Kurultay'da alfabe konusunda iki görüş oylanır: Latin alfabesi ve ıslah edilmiş Arap alfabesi. Kurultay'ın özellikle Tatar ve Kazak katılımcıları Arap alfabesindeki ünlü sayısının yetersizliğine çözüm olması amacıyla çeşitli işaretler kullanarak ve alfabedeki harflerin yalnızca baştaki yazılışını esas alarak uyarladıkları alfabeyi savunurlar. Yapılan oylama sonucunda Latin alfabesi 101, ıslah edilmiş Arap alfabesi 7 oy alır, 9 kişi ise çekimser kalır.