Osmanlı İmparatorluğu modernleşmenin laikleşme ile geleceğini düşünmüş, aslında laikliğin Batı'da burjuvazinin kiliseye karşı mücadelesi sonucunda ortaya çıkan bir kavram olduğunu görememiş ve bu nedenle modernleşme, aydın-halk kutuplaşmasına dönüşmüş...
Tanzimat zamanında giyim stili, ev eşyası, paranın kullanılışı, insanlar arası ilişkiler "Avrupai" olmuş, "asker-sivil" bürokratların meydana getirdiği bir ecnebilik ortaya çıkmış. Bu vaziyeti Tanpınar, "parçalanmış bir zamanın" yaşanmaya başlandığını ve bunun insanımızı kendi içinde bir dağılmaya ittiğini söyleyerek açıklar. Ziya Gökalp'in tespitlerine göre de Tanzimat Dönemi'ndeki Batı taklitçiliği memlekette bir sürü ikiliğe yol açmıştır. Mektep-medrese, Batı hukuku-eski hukuk, Batı müziği-Doğu müziği...

Meşrutiyet ile üç önemli fikir akımı ortaya çıkar: Batıcılık, İslamcılık, Türkçülük. Osmanlıcılık fikri bu dönemde terk edilmiştir. "II. Meşrutiyet'in en önemli kahramanları Comte, Le Play, Durkheim'dir. Hiçbir meselemize aydınlık getiremezler. Çünkü başka medeniyetin çocuğudurlar," diyen Cemil Meriç'e göre, bu dönem aydınının en büyük hatası pozitivizmi benimseyerek, İslam'ı düşman görmüş olmalarıdır.
Maddecilik, otoriterlik, entelektüel elitizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik ve bir tür ırkçı Darwinizmi benimserler...
II. Meşrutiyet dönemi olarak adlandırılan 1908-1918 yılları Cumhuriyetin erken dönemi olarak kabul edilen 1918-1945 yılları arasında din karşıtlığı devamlılık arz eder.
Şerif Mardin, Anadolu'daki istilaya karşı örgütlenmenin birçok yerde din adamları tarafından başlatıldığını, Hatta Mustafa Kemal'in Anadolu'ya padişahın emri ile gönderildiğinin bilindiğini belirtir.
Nicole ve Hugh Pope; Mustafa Kemal'in düşüncelerini bilen Sultan'ın Mustafa Kemal'e Samsun'a gideceği günün akşamı şunları söylediğini belirtmektedirler; "Paşa, devlete şimdiye kadar çok iyi hizmetler verdin.... Yerine getirmek üzere olduğun hizmet şimdiye kadar yerine getirdiklerinin belki de en büyüğüdür. Devleti bile kurtarabilirsin!"
Kurtuluş Savaşı yıllarında Anadolu'nun her yerinde padişahın adı Cuma vaazlarında geçer. Mustafa Kemal her fırsatta "Yüce Halifeye" bağlılığını belirtir. İsmet Paşa da Muslim Standard gazetesine şunları söyler: "Yüzyıllardır hilafetin mücahidi olan Türk halkı gelecekte de bu kurumu koruyacak... Onlar hilafet için kanlarını akıtmaya hazırlar..."
Mustafa Kemal'in "dinsiz bir ittihatçı" olduğu propagandası yapan İngilizlere karşı Gazi Paşa, İslamcı bir anlayış sergiler:
"Türk milleti daha dindar olmalıdır.... Bizzat hakikate nasıl inanıyorsam buna da öyle inanıyorum. Dinimiz şuura muhalif ilerlemeye engel hiçbir şey ihtiva etmiyor."