Cumhuriyet'ten sonra 'ulus devlet' kültürünün inşâsında edebî çevrenin de önemli bir rolü olmuştur. Yakup Kadri ve Halide Edip'le beraber Reşat Nuri de kanaatimce devrin kanonik isimlerinden biriydi. Hem bu dönemi hem dönemin bir aydını olarak yeni kültürün inşasındaki rollerini, iktidar veya halk karşısındaki konumlarını kavramak için, onların kurgusal eserleri yanında anıları ve fikrî yazılarını okumak gerek. Bu bağlamda meselâ Yakup Kadri'nin "Politikada 45 Yılı"nda veya "Kadro" mecmuasındaki yazılarında ya da Halide Edip'in "Türkiye'de Şark-Garp ve Amerika Tesirleri I-II", "Halka Doğru" adlı eserlerinde 'Cumhuriyetçi aydının tavrı'nı daha açık görmek mümkün.

Saydığım üç yazardan Reşat Nuri, siyasi ve sosyal yönden diğerlerine göre daha kapalı. Çünkü bu konularda fazla yazmıyor. Ama 1938-1949 yılları arasında çeşitli gazete ve dergilerde yayımlanmış yazılarının toplandığı "Cumhuriyetimiz, Paris Notları" (Haz. M. Fatih Kanter, İnkılâp Kitabevi, 2024) adlı kitabı görünce, Cumhuriyet'in kuruluş dönemine, Kemalizm'e, yaşanan toplumsal değişmeye ve "Paris Notları"ndan dolayı Doğu-Batı karşılaştırmasına dair görüşlerini okumayı umarak heyecanlanmıştım. Meselâ kuruluş dönemiyle 1940'lı yıllar arasında bir fark var mıydı, kuruluştan sonraki gelişmeyi nasıl görüyordu.. Bir de Zygmunt Bauman'ın "Yasa Koyucular ile Yorumcular" (Çev. Kemal Atakay, Metis Yay., 2017) adlı eserinde "bahçe kültürü" ve "bahçıvan" tanımları üzerine kurduğu kültürel değişme bağlamında Güntekin'in nasıl bir 'aydın' olduğu sorusuna cevap aradım.

Önce son sorudan başlayayım. Bauman adı geçen kitabında kültürü ikiye ayırır: Vahşi kültür ve bahçe kültürü. Vahşi kültür, dünya denilen arazinin bir denetime, sınırlandırmaya, şekillendirmeye tâbi olmaksızın doğal biçimde üremesi ve büyümesi; bahçe kültürü ise insanın o araziye -canlı-cansız varlıklara- kendince şekil vermesi; ayrık otlarını ayıklaması, sürekli gözetim ve denetim altında bulundurması, kısaca doğayı zapturapt altına almasıdır. İlkinde asıl özne doğadır, ikincisinde insandır. Doğayı kendine uydurarak bir 'yaşam alanı ve biçimi' oluşturur.

Bahçe kültüründe araziyi sürekli denetleyecek; ekip biçecek, sulayıp gübreleyecek, yabani otlardan ayıklayacak bir görevliye ihtiyaç var: Bahçıvan!.. İşte aydın, 'uygarlaşma!' diyebileceğimiz bahçe kültürünün en önemli görevlilerinden biridir. Cumhuriyet aydınları bu bağlamda araziyi -halkı Anadolu'yu- yeni kurulan ulus-devlet kültürüne uygun biçimde işleyen-eğiten 'bahçıvan' konumundaki seçkinlerdi. Anadolu bu aydınların gözünde eğitilmesi-işlenmesi, ayıklanması gereken bir çorak arazi gibiydi. Nitekim Halide Edip'in "Vurun Kahpe"ye ve Reşat Nuri'nin "Çalıkuşu"ndaki öğretmenler, Karaosmanoğlu'nun "Yaban"ındaki Ahmet Celal, bu bakımdan Bauman'ın "bahçıvan"ıyla örtüşür. Hatta "Yaban"daki bahçıvanaydın, yer yer Anadolu'yu ekip biçmemekten dolayı hayıflanır da...