"Aramızdaki farkı bilelim. Biz, mutlakıyetten bugüne geldik. Siz ise bugünden mutlakiyete gidiyorsunuz." (İsmet İnönü, 27 Haziran 1956)

Mühürsüz oyların geçerli sayıldığı 2017 Referandumu ile Türkiye'de rejim değişti ve "Yeni Saray Rejimi" kuruldu. Bugün Türkiye'de partili cumhurbaşkanlığı var. AKP iktidarı, ana muhalefet partisi CHP'yi etkisiz hale getirmeye çalışıyor. Oysa Türkiye Cumhuriyeti, tek partiden çok partiye, partili cumhurbaşkanlığından tarafsız cumhurbaşkanlığına geçerek demokratikleşmişti. Bugün bu süreç tersine çevrilmiş durumda...

ATATÜRK'ÜN STRATEJİSİ

Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye'nin demokratik dönüşümünü aşamalı bir süreç olarak şöyle yapılandırdı:

1. "Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" ilkesiyle üzerine saray (sultan ve halife) gölgesi düşmeyen TBMM'yi açarak ülkeyi adım adım meşrutiyetten cumhuriyete taşımak.

2. eşitli devrimlerle (özellikle hukuk devrimi, eğitim devrimi) toplumsal aydınlanmayı sağlamak. Böylece önce tebaayı yurttaşa, ümmeti ulusa dönüştürmek.

3. Kadınlara medeni ve siyasal haklar vermek. (Toplumun yarıdan fazlasını oluşturan kadınların medeni ve siyasi hakları olmadan demokrasi kurulamazdı)

4. Siyasal ve ekonomik bağımsızlık başta olmak üzere "tam bağımsızlığı" sağlamak. (Tam bağımsızlığın olmadığı bir ülkede "gerçek demokrasinin" kurulaması da olanaksızdı.)

5. Devrimleri yapmak, uygulamak ve halkı siyasal katılıma hazırlamak için bir siyasal parti kurmak. (Atatürk için tek partili düzen bir amaç değil, özellikle radikal devrimleri düşünceden uygulamaya geçirmek için bir araçtı. Demokrasiyi, "daima yükselen bir deniz" ve "insanlığın ümidi" olarak tanımlayan Atatürk, "Biz cumhuriyeti kurduk; o, on yaşını doldururken demokrasinin bütün gereklerini sırası geldikçe uygulamaya koymalıdır," demişti. (Afet İnan, Atatürk Hakkında H.B., s.251)

ATATÜRK'ÜN PARTİLİ CUMHURBAŞKANLIĞI

9 Eylül 1922'de İzmir kurtarıldı. 9 Eylül 1923'te "Halk Partisi Nizamnamesi" kabul edildi. 23 Ekim'de "Halk Partisi" kuruluş dilekçesi İçişleri Bakanlığı'na verildi.

Atatürk, cumhuriyeti kurmadan önce Halk Partisi'ni kurdu. Cumhuriyeti, Halk Partisi ile kurup teşkilatlandırdı.

Atatürk, 1923'te cumhurbaşkanı seçildiğinde genel başkanlığı bırakmamakla birlikte bir "genel başkan vekili", bir de "genel sekreter" atadı. CHP 1927 Nizamnamesi ile genel başkan, genel başkan vekili ve genel sekreterden oluşan üçlü bir yönetim (Riyaset Divanı) parti işlerini yürüttü.

1924 Anayasası'nda cumhurbaşkanının siyasi partilerle ilişkilerinin nasıl olacağına yönelik bir hüküm yoktu.

Atatürk ve İnönü'nün cumhurbaşkanlıkları döneminde genel başkan vekilleri başbakan olarak görev yaptı.

Atatürk, hiçbir zaman cumhurbaşkanlığıyla başbakanlığı birleştirmedi. Kendisine bunu önerenlere 2 Ekim 1930'da "Sistemsiz ve kanunsuz biçimde cumhurbaşkanlığıyla başbakanlığı birleştirmeyi asla düşünmedim ve düşünecek adam olmadığım bütün milletçe malumdur zannederim." diye cevap verdi.

Ayrıca Atatürk, tek partili sistemde partili cumhurbaşkanıydı. Tek Parti CHP, sadece bir kesimi değil, tüm halkı temsil ediyordu. Dolayısıyla CHP Genel Başkanı Atatürk aslında tek partinin değil, tüm halkın cumhurbaşkanıydı. Tek partili sistemin partili cumhurbaşkanının "tarafsızlık" sorunu yoktu.

ATATÜRK PARTİYİ BIRAKMADI, ÜNKÜ...

CHP, sıradan bir parti değil, Türkiye Cumhuriyeti'ni kuracak, devrimleri yapacak bir kurumdu. Atatürk bu nedenle partiyi bırakmıyordu. Kendisinin partili cumhurbaşkanlığını eleştirenlere şöyle cevap vermişti:

"Reisicumhurun parti başkanlığıyla ilişkisini ikide bir tekrar edenler ve bütün cihan bilsin ki, benim için bir taraflık vardır: Cumhuriyet taraflılığı, fikri ve sosyal inkılap taraflılığı, Halk Fırkası'nın ideali, esas ilkesi olan bu noktada, yeni Türkiye camiasında bir ferdi hariç tutmak istemiyorum. Onun için reisicumhur bulunduğum halde, partimizin genel başkanlığını da muhafaza ediyorum. Bu suretle yeni Türk Devleti'nin, genç Türk Cumhuriyeti'nin geliştirilmesine hizmet etmekte olduğum kanaatindeyim."

9 Eylül 1930'da Cumhuriyet gazetesine yaptığı açıklamada da şöyle demişti:

"Ben CHP'nin Genel Başkanıyım. CHP, Anadolu'ya ayak bastığım andan itibaren kurulup benimle çalışan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nden doğmuştur. Bu teşekküle tarihten bağlıyım. Bu bağı çözmek için bir sebep ve icap yoktur ve olamaz..."

Atatürk, normal koşulların partili cumhurbaşkanı değildi; o başında bulunduğu partinin yaptığı devrimlerle Türkiye'yi adeta bir çağdan başka bir çağa taşıyan partili cumhurbaşkanıydı.

BABA CUMHURBAŞKANI

1930'da CHP'nin yanında ikinci bir partinin, Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kurulması gündeme geldiğinde Atatürk, tarafsız bir cumhurbaşkanı olacağını belirtti. (Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), İstanbul, 1980, s. 409.)

Atatürk, Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulunca iki partiye karşı nasıl davranacağını şöyle açıklamıştı:

"Bu partiler benim iki evladım gibi olacak ve ben -böylece tabir etmeme izin verirsenizsizin babanız olacağım ve bir baba iki öz evladına nasıl muamelede bulunuyorsa, ben de aynı şekilde bu iki partiye öyle muamele edeceğim. Bundan emin olunuz." (Okyar, s. 425-26.)

Atatürk her iki partiye de eşit davranacağını belirtmekle birlikte CHP'li olduğunu da asla inkâr etmiyordu: "Ben bir tarafım. Partim Cumhuriyet Halk Partisi'dir. Reisicumhur oldukça İsmet Paşa'yı kendime vekil yazmışımdır. Eğer İsmet Paşa'nın idare ettiği bu parti azınlıkta kalırsa onu da memnuniyetle kabul edeceğim." diyordu. (Asım Us, 1930-1950 Hatıra Notları, İstanbul 1966, s. 14,15)

Atatürk de partili cumhurbaşkanıydı, ancak;

1- Atatürk, olağanüstü koşullarda vatan kurtarıp devlet kurmuştu.

2- Genel başkan olmakla birlikte işleri genel başkan vekiliyle ve genel sekreterle yürütmüştü.

3- Hem cumhurbaşkanı hem başbakan olma yoluna gitmemişti.

4- ok partili sistemde değil, tek partili sistemde partili cumhurbaşkanıydı. Yani tarafsızlık sorunu yoktu.

5- ok partili sistem kurulduğunda ise tarafsız cumhurbaşkanı olmaya söz vermişti.

İNÖNÜ'NÜN PARTİLİ CUMHURBAŞKANLIĞI

10 Kasım 1938'de Atatürk aramızdan ayrıldı. İsmet İnönü Cumhurbaşkanı seçildi.

26 Aralık 1938'de toplanan CHP Olağanüstü Kurultay'ında kabul edilen tüzükle, İsmet İnönü, "Değişmez Genel Başkan" oldu. Atatürk de CHP'nin "Banisi ve Ebedi Başkanı" ilan edildi. Değişmez Genel Başkan, ancak şu üç koşuldan biriyle değişebilecekti: Ölüm, görev yapamayacak kadar hastalık ve istifa... (CHP Tüzüğü, Ankara, 1939, s. 3).

İkinci Dünya Savaşı'nı demokratik ülkeler kazandı. Türkiye de yükselen demokrasi rüzgârından etkilendi. İsmet İnönü, o durumda Türkiye'nin çok partili demokratik düzene geçme zamanının geldiğini düşündü.

18 Temmuz 1945'te Milli Kalkınma Partisi kuruldu. İsmet İnönü, 1 Kasım 1945'te "Tek eksiğimiz, hükümet partisinin karşısında bir parti bulunmamasıdır" diyerek demokratik düzene geçiş işareti verdi. İki ay sonra, 7 Ocak 1946'da CHP'den ayrılan bir grup Demokrat Parti'yi kurdu.

10 Mayıs 1946'daki CHP 2. Olağanüstü Kurultayı'nda Değişmez Genel Başkanlık kaldırıldı. Ancak İnönü, Cumhurbaşkanlığı ile CHP Genel Başkanlığı görevini birlikte yürütmeye devam etti.

17 Kasım 1947'de CHP 7. Büyük Kurultay'ında Cumhurbaşkanı İnönü, "tarafsız bir cumhurbaşkanı olacağını, CHP Genel Başkanlığı görevini fiilen yapmayacağını, bu görev için bir genel başkan vekili seçilmesi gerektiğini" bildirdi. 1947 Kurultayı'nda, parti genel başkanının, cumhurbaşkanı olması halinde bütün yetkileri kurultay tarafından seçilen genel başkanvekiline devretmesine karar verildi. Nitekim İnönü, genel başkan seçilecek, ancak genel başkanlığı fiilen Genel Başkan Vekili Hilmi Uran yürütecekti.

PARTİLİ CUMHURBAŞKANI TARTIŞMALARI

Türkiye'de partili cumhurbaşkanı tartışmaları, 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurulmasıyla başladı. Partinin kurucuları cumhurbaşkanlığı ile parti başkanlığının ayrılmasını savunuyordu.