Bir hayal ve bir kâbus: Ütopya ve distopya. Genellikle "var olmayan dünyalar" diye tanımlanırlar. Oysa her biri, kendi çağının acılarını, korkularını ve özlemlerini satır aralarında fısıldar. Ütopyalar, ulaşamadığımız idealleri düşler; distopyalar ise, çoğu kez görmezden geldiğimiz gerçekleri çarpıtmadan haykırır. Bu yüzden her ideal bir kaçış, her felaket senaryosu ise bastırılmış bir çığlıktır. Biz bugün, o hayali âlemlerin yalnızca kurgusal olduğunu sanırken, aslında belki de bir distopyanın, irrasyonel bir dünyanın orta yerine uyanıyoruz her sabah. Zira bazen gerçek, kurgudan daha kurgusal; kabus, hayalden daha kalıcıdır.

Ütopya kavramı, ilk kez İngiliz düşünür ve devlet adamı Thomas More'un 1516 tarihli "Utopia" adlı eserinde ortaya çıkar. Eski Yunanca "ou-topos" sözcüğünden türeyen bu kelime, "olmayan yer" anlamına gelir. Yani ütopya, var olmayan ama var olması gereken bir düzenin zihinsel haritasıdır. More'un Utopia'sı, döneminin çalkantılı İngiltere'sinden bir kaçıştır; adil, eşitlikçi, uyumlu bir toplumun düşsel tasarımıdır.

Tıpkı Platon'un "Devlet" eserinde kurduğu ideal düzen gibi Çalışanlar üretir, askerler korur, yöneticiler ise bilgeliğiyle rehberlik eder. Platon'a göre adil bir düzenin temel ilkesi şudur: "Her işi, o işi en iyi yapan yapmalıdır." Devletin refahı, yönetenlerin bilgeliğiyle mümkündür. Platon'un, yönetici sınıfa filozofları koyma fikri, antik Yunan döneminden günümüze dek tartışılacaktır. Platon'un ütopyasında toplum refahının sağlanması için önce devletin kendi içinde mükemmel şekilde düzenlenmesi gerekmektedir ki bu da her işi, o işi en iyi yapanın yapması gerektiği fikriyle özdeşleşmektedir. Dolayısıyla çalışanlar sınıfı çalışkan, bekçiler yani askerler sınıfı cesur ve yönetici sınıfı da bilgili olmak zorundadır. Bu şekilde toplumun üç temel ihtiyacı olan beslenmek, korunmak ve "danışmak" en iyi şekilde karşılanabilecektir. Çalışanlar üretir, askerler korur, yöneticiler ise düşünür. Ama öyle herhangi bir yönetici değil; bilgeliği, ahlakı ve siyaset bilgisiyle donanmış filozoflar Çünkü Platon'a göre yönetmek, sadece iktidar değil, öncelikle bilgelik ister. Filozoflar, hakikatin peşinden koşanlar olarak, yönetime en uygun kişilerdir. Onlar, "Ne yapılmalı" sorusuna cevap ararken sadece gücü değil, iyiyi ve doğruyu da düşünürler.

Tam da bugünkü gibi!() Aklın, erdemin, bilginin önderliğinde Gerçek bir filozoflar meclisi tarafından! Eh, belki biraz servetle, biraz çevreyle, biraz da tanıdık kartvizitlerle bilgeleşmiş; ihale kovalayan, koltuğa tutunan, kamu malını yöneten ama kamuya hiç uğramayan "yeni tür filozoflar" Liyakat yerine sadakat, bilgelik yerine popülizm ve otoriteye biat, düşünce yerine bağlantı... Yeter ki "yukarı"yla, saraylarla arası iyi olsun Devletin kaderi teslim edilir.

Platon'un filozofları kitaplarla yönetirdi. Bizimkiler "talimat"la. Onlar hakikatin peşinden koşardı; bizdekiler rantın.

Demek ki zamanla ideal devlet fikri değil, "ideal kazanç formülü" kalmış geriye. Çünkü artık önemli olan iyi, doğru, erdemli bir şekilde yönetmek değil; koltuğu korumak. O koltuğun ısıtmalı deri döşemesinden kalkmadan, bir ömür "şanlı ve şerefli()" bir emeklilik maaşına ulaşmak. Siyaset, kamusal bir görev değil; kişisel bir konfor alanı artık. Kimse geleceği kurmakla ilgilenmiyor, sadece kendi geleceğini güvence altına almakla meşgul. Toplumun değil, bireyin menfaati; halkın değil, yakın çevrenin huzuru önemli. Yönetmek, bir sorumluluk değil; rahat bir yaşam inşa etmenin aracı haline gelmiş durumda. İşin kötüsü, bu düzeni sorgulamak bile "karşıtlık" sayılıyor. Oysa en tehlikeli çöküşler, çöküş gibi görünmeyen konforlar içinde başlıyor

Bugün o "olmayan yer" artık var; sadece tersten. Liyakatin yerini sadakat aldı; bilgi, küçümsenen bir ayrıcalığa, cehalet ise neredeyse bir meziyete dönüştü. Yönetenler artık aklı ve erdemiyle değil, servetiyle, çevresiyle, hangi güç odağına yakınsa onunla var oluyor. Devlet kademeleri, birikimle değil, bağlantıyla tırmanılan merdivenlere döndü.

İhaleler işi bilene değil, "kime söz verdik" denilerek dağıtılıyor.

En küçük sarsıntıda yıkılan binaların altında yalnızca kolonlar değil; liyakatsizliğin, rüşvetin ve denetimsizliğin ağır enkazı da gömülü. Ekonomik kriz, yoksulu açlığa, orta sınıfı hayatta kalma savaşına mahkûm etti.

Paran yoksa, iktidara da yakın değilsen; adalet senin için sadece adliye koridorlarında yankılanan bir kelime

İşsiz gençler umutlarını yurt dışı ilanlarında ararken, emekliler bir kilo etin maliyetini hesaplayarak yaşıyor.

Kadınlar sokakta can korkusuyla, öğrenciler üniversitelerde gelecek kaygısıyla yürüyor.

Eğitim, geleceğe hazırlamak yerine kalabalıkları oyalayan bir vitrin haline geldi.

Ahlaki pusula kayboldu; kopya çekmek, yolsuzluk yapmak, sahtecilik, adam kayırmak, göz yummak adeta başarı kriteri oldu.

Kısacası: Platon'un ideal devleti, bilgiyle yükselirken; bizim düzen, çürümüş çıkar ilişkileriyle ayakta kalmaya çalışıyor.

Platon'un filozof krallarından eser yok artık. Onların yerini ihaleci ağabeyler, yandaş müteahhitler ve çıkar ilişkileriyle örgülenmiş yönetsel simülasyonlar aldı. Bir zamanlar "olmayan yer" olarak tarif edilen ütopya, bugün "olmaması gereken" her şeyin sıradanlaştığı distopik bir gerçekliğe dönüştü.

1602'de Campanella, Güneş Ülkesi adlı ütopyasında doğayla uyum içinde yaşayan, erdemli bireylerden oluşan bir toplum hayal etti. Ona göre gelişim yalnızca maddi değil, manevi ve ahlaki bir sorumlulukla mümkündü. İnsan, doğayı sömürerek değil; onunla bütünleşerek ilerleyebilirdi.

Bugünse o bütünlük, rant uğruna paramparça. Ormanlar artık gelecek için değil, otel temelleri için yanıyor. Kıyılar betona, dağlar madene teslim edildi; ülkenin ciğerleri sermayeye peşkeş çekilen arsalar haline geldi.

Campanella'nın erdemli yurttaşları yerine, ceplerini büyütmek için ormanı ateşe veren "yeni yurttaşlar" türedi.

Marx ve Engels'in 1848'de kaleme aldığı Komünist Manifesto, ütopyayı sınıfsız, eşit, özel mülkiyetin ortadan kalktığı bir toplum olarak tasavvur eder. Herkese ihtiyacı kadar, herkesin gücü yettiğince

Bugünse tablo tam tersi: Eşitlik bir hayal, sınıf farkı bir kader.

Mülkiyet artık bir ihtiyaç değil, bir gösteri. Sahip olmak, var olmaktan önce geliyor. Kamu malları peşkeşle yok ediliyor; doğa, insan, hatta adalet bile iktidarın hükmüne yazılmış. Zenginliğin yasası yok; yoksulluğun ise cezası var.

Dünya, artık Trump gibilerinin yönettiği bir yer. Tüccarların, şovmenlerin, işin ehli değil işin sahibi görünenlerin eline mahkum edilmiş zavallı bir gezegen.

Ütopyalar umutla, distopyalar uyarıyla yazılır. Ütopyada ideal olan hayal edilir; distopyadaysa, mevcut düzenin çürümüş hali resmedilir. Orada huzur yoktur, adalet yoktur, güvenlik yoktur. Halk korkuyla terbiye edilir, sessizlikle yönetilir. Devlet ya her şeyi kontrol eder, ya da hiçbir şeyi Ama her iki durumda da toplum çaresizdir.