Bu ülke, gerçekten hepimizin mi

Sokakta, kurumda, okulda, devlette, iş yerinde hep aynı ölçüt kullanılıyor sanki: "Bizden misin" Cevap "hayır" ise bir eşik kapanıyor, bir hak gölgeleniyor, bir sınav anlamsızlaşıyor... Hayat, kendi doğal akışında değil, görünmez bir eleme mekanizmasının çizdiği patikada ilerliyor.

Oysa insanın hangi anadan babadan doğacağına bile kendisinin karar veremediği bir hayattan söz ediyoruz. Kimden, hangi ailede, hangi çevrede dünyaya geleceğimizi biz seçmiyoruz. Doğduğumuz yer de, içine düştüğümüz kimlik de bir tercih değil; bir rastlantı. Ama biz, bu rastlantıyı bir üstünlük ölçüsüne, bir eleme kriterine dönüştürmekte hiç zorlanmıyoruz.

Toplumun ruhuna işleyen bir alışkanlık. Aidiyetin, liyakatin önüne geçtiği; yakınlığın, ehliyetten daha kıymetli olduğu problemli bir zihinsel iklim. Sanki modern devlet rüyasının üzerine, eski kabile hafızası ince ince serilmiş gibi...

Oysa ne insanlar tek renkten, ne de toplumlar tek sesli. Hayat bu kadar siyah beyaz değil. Ama biz, yılladır, "bizden-olmayanlar"ı birer tehdit gibi kodlamayı seçiyoruz. Sanki hepimiz aynı kökten, aynı inançtan, aynı meşrepten olmak zorundaymışız gibi... Sanki çeşitlilik zenginlik değil, tehlikeymiş gibi.

Peki neden

Neden yalnızca bize benzeyeni kutsayıp, bizden olmayanı dışlıyoruz, niçin farklı olanı sevmek, anlamak, hatta sadece dinlemek bile bu kadar zor geliyor bize Belki de cevabı teoride değil, gündelik hayatın sıradan pratiklerinde aramak gerekiyor. ünkü bu zihniyet en çıplak hâliyle, günlük ilişkilerimizde ve kurumların işleyişinde kendini ele veriyor.

İş yerlerinde çalışanların hatırı sayılır kısmının patronun ya da üst düzey yöneticilerin akrabası, hemşehrisi, köylüsü ya da aynı çevreden "tanıdıklar" olması tesadüf mü

Bir belediyede ilan açılmadan önce kimin alınacağının zaten biliniyor ve kulislerde konuşuluyor oluşu... Ne yazık ki bu durum yalnızca belediyelerle sınırlı değil; merkezi idarenin çeşitli birimlerinde, kritik kadrolarda, seçici sınavlarda da hangi unvanın kime "uygun" görüleceği, daha süreç başlamadan belli oluyor.

Farklı siyasi partiler, ülkeyi paylaşan topluluklar olmaktan çıkıp birbirinin varlığını tehdit gibi gören kapalı kabilelere dönüşüyor. Bu ötekileştirme eğilimi, aynı parti içinde de sürüyor: En küçük aykırı söze, en ufak eleştiriye tahammül yok. Eleştiren "hain", soru soran "muhalif", sorgulayan "bizden olmayan" ilan ediliyor.

***

Bu keskin ayrımın bugünün öfkesiyle değil, yüzyılların tortusuyla şekillendiğini kabul etmeden ilerleyemeyiz. ünkü "bizden olan–olmayan" düalizmi, bu toprakların en eski reflekslerinden biri. Devletin kapısından gündelik hayatın en küçük alanlarına kadar uzanan o görünmez çizgi, aslında modernlikle tam olarak buluşamamış bir toplumsal mirasın devamı. Sadakatin, kurala ve ehliyete üstün tutulduğu kapıkulu düzeni; cemaatçi ilişkilerin devletten önce geldiği bir tarih; kimliğin bireyden çok topluluğa sabitlendiği eski alışkanlıklar... Tüm bunlar zihnimizin derinlerinde ilk günkü canlılığıyla yaşıyor.

Toplumsal güvenin kurallarla değil, ilişkilerle kurulduğu bir kültürde farklı olana mesafe, neredeyse içgüdü haline geliyor. Temel sorun, aidiyeti liyakatin önüne koyan kültürel kalıp. Bu kalıp, kapıyı açarken kurala değil, tanışıklığa bakıyor; bir görevi ehline değil, yakın olana teslim ediyor; farklı fikre değil, "bizden olana" alan açıyor.

Halbuki modern devlet tam tersini gerektirir: Kişiye göre değil kurala göre işleyen bir düzen, duygusal yakınlıkla değil nesnel ölçütlerle, soğukkanlılıkla alınan kararlar, kimlikler arası mesafenin değil ortak yurttaşlığın tanımladığı bir toplumsal birlik...

eşitliliğin doğal bir şekilde varolduğu bir toplumda yaşarken çeşitliliği bir "güvenlik açığı" gibi görüyoruz.

İşin en çetrefilli yanı ise şu: Bu ayrım sadece iktidarın, siyasetin, devletin sorunu değil. Gündelik hayatın içine sızmış; dost seçimlerimizden işe alım süreçlerine, yönetici tercihinden okul seçimlerine kadar her yere yayılmış durumda.

Tanışıklığın bilgiye, aidiyetin ehliyete, sadakatin uzmanlığa üstün tutulduğu o kadim ve arızalı düzen... Nepotizm de diyoruz. Torpil, iltimas... Pratiği yüzyıllardır hayatımızın içinde.

Âşık Mahzuni Şerif'in ağıt yaktığı kader bugün hala milyonların ortak deneyimi:

Kurban gelir payın yoktur

Haftan yoktur, ayın yoktur

Ankara'da dayın yoktur

Mamudo kurban niye doğdun

.

.

.

Akar yaşın şakır şakır

Tahta döşek takır takır

Ölüler senden rahattır

Mamudo kurban niye doğdun

Nepotizm, sadece haksızlık üretmekle kalmıyor; haksızlığı sıradanlaştırıyor. İnsanlar bir süre sonra "işler zaten böyle yürür," diyerek bu düzeni içselleştiriyor. Bu içselleştirme, tüm çöküşlerin başlangıcı. ünkü o noktada artık yetenekli olan geri çekilmeye, çalışkan olan küskünleşmeye, hak eden kendini oyun dışında bulmaya başlıyor. Haksızlığın sürekliliği, haklı olmanın değerini azaltıyor; liyakat, bir ideal olmaktan çıkıp nostaljik bir masala dönüşüyor.

Modern yönetim teorisinin kurucularından Max Weber, devletin kişisel sadakate değil, ancak kurallara dayanan bir akılcılıkla ayakta kalabileceğini söyler. Oysa bizde hâlâ "Bizim çocuk halleder," ilkesi işliyor. Bu zihniyet, en kritik kurumları bile duygusallığın ve yakın çevre ilişkilerinin insafına bırakıyor.

Bir hastanede uzmanlığın yerini referansın alması, bir belediyede liyakatli kadroların yerini "bizden olan" kontenjanlarının doldurması, bir kamu kurumunda sınav birincisinin mülakatta elenmesi...

Nepotizmin yarattığı tahribat şöyle özetlenebilir: Kayırılan kişi koltuğa oturur, evet; ama o kurum ayağa kalkamaz. ünkü kuruma güç veren koltuk değil, o koltuğu dolduran bilgidir, yetenektir, deneyimdir, ehliyettir.

***

Bu çöküşün en görünür olduğu anlar, kriz anlarıdır. Depremde, uzmanlığı olmayan yöneticilerin afeti "yönetmeye" çalıştığını gördük; pandemide bilimsel bilgiyle ilgisi olmayan karar vericilerin toplumsal riskin boyutunu kavrayamadığına tanık olduk; ekonomik krizlerde teknik bilgiden yoksun kadroların ülkenin geleceğini aylık denemelere dönüştürdüğünü yaşadık, yaşıyoruz. Daha dün, Kartalkaya'daki otel yangınında, yangın algılama sistemlerinin çalışmaması, yapılmayan denetimler, zorunlu güvenlik önlemlerinin eksikliği yüzünden 78 canı kaybettik... Öğrenci yurdunda çatıya eklenen kaçak yapının tetiklediği yangınlar, maden faciaları, iş cinayetleri... Ne ilk ne de son... Saymakla bitmeyecek kadar çok...Bütün bu tablo bize, sorunun yanlış insanların, yanlış sorumluluklarla donatıldığı bir sistem olduğunu söylüyor.