Önceki üç yazımda kalkınmış ve gelişmiş ülkelerin eğitim verilerini incelemiş; toplum/devletlerin kalkınma ve gelişmesinde bilgi üretimi ve bilginin teknolojiye dönüştürülmesinin önemine dikkat çekmiş; üniversitelerin bilgi/teknoloji üretiminde önemli bir konumda olduğunu söylemiştim. Bu seriyi bu yazıda bir "tez" ile tamamlayalım: Batının yükselişinde veya Türk-İslam Dünyasının düşüşünde üniversitelerin (Bilim) gelişim ve değişimi ile bir paralellik kurmak mümkündür (Not: Diğer faktörlerin önemini kabul ediyorum). Bu düşüncemizi daha açık bir şekilde ortaya koymak için öncelikle üniversitelerin gelişimine bir göz atalım.

Değişen model

Tarihi seyir içerisinde üniversiteler, "Üçüncü Kuşak Üniversitelere Doğru" Kitabında Prof. Dr. J.G. Wissema tarafından üç döneme ayrılmaktadır. Bu ayrımdan yararlanarak üniversiteleri şu şekilde gelişmelerini tasnif edebiliriz:

Birinci Dönem; 9-10. Yüzyıldan 17-18 yüzyıla kadar olan üniversiteler: "Ortaçağ Üniversiteleri veya Birinci Kuşak Üniversiteler";

İkinci Dönem; 17-18 yüzyıldan günümüze kadar olan üniversiteler: İkinci Kuşak Üniversiteler (Humboldt Üniversite);

Ve son olarak İkinci Kuşak Üniversitelerden sonra değişen paradigmalarla yeni üniversite modeli: "Üçüncü Kuşak Üniversiteler".

Bu ayrımdaki üniversitelerin örneklerine Türk-İslam Dünyasında rastlanmakta mıdır

Medeniyetimizde

Bu tür sorulara ideolojik bir önyargınız yok ise olumlu cevap vermeniz gerekir. Üniversite tarihi üzerine yapılan yayınlara baktığımızda Türk-İslam Dünyasında MS 9-10 yy. 'da ilk üniversite örneklerini görmekteyiz. Bunlar Birinci Kuşak Üniversitelerdir.

Birinci Kuşak Üniversiteler öncesinde Türk Devletlerinde sürü yönetimi (çobanlık, ıslah) ve gıda işleme konusunda (yoğurt ve pastırma yapımı) medeniyete eşsiz katkı sunan bir eğitim/öğretim anlayışı vardı. Bu eğitim teknik eğitim ağırlıklı, cesaret ve bilgeliği temel alan "Alp İnsan" tipine önem veren nitelikteydi. Bu temel üzerine Türk-İslam Devletlerinde üniversitenin ilk örneklerine MS 9-10. yy'da Karahanlılar'da rastlamaktayız. Bu üniversiteler (üniversite kademesindeki medreseler) oldukça büyük bilim insanlarının (Farabi, Biruni, İbn-Sina) yetişmesine ortam hazırlamıştır.

İslam medeniyetinde medreseler, şifahaneler, rasathaneler, zaviyeler (hanekah), özel ders halkaları eğitim yapılan yerlerdi. MS 10. yy.'da El-Ezher Kahire'de, Nizamiye Medreseleri Bağdat'ta, Fatih ve Süleymaniye Medreseleri İstanbul'da Kurulmuştur.

Üniversitelerde bu gelişmeye paralel olarak 9-13 yy. arasında Türk-İslam Dünyasında yükseliş görmekteyiz. Bu dönemde Türk-İslam Dünyasında birinci kuşak üniversiteler konusunda zamanının başarılı örneklerine rastlamak mümkündür.

Ancak ilerleyen dönmelerde bu üniversitelerde çağın gerektirdiği değişimlerin yapılmaması ve teknik eğitime yer verilip verilmediği tartışmalı bir konudur. Bu tartışmalara konu olan dönemin aynı zamanda duraklama-gerileme dönemine rasgelmesi tesadüf müdür Elbette tesadüf değildir!