Osmanlı'dan bize emanet olan birçok eserin üzerindeki tuğralar sökülerek, ecdat yadigârı yapıların adeta gören gözleri kör edildi. Tuğrası kazınmış bu taş yüzey, İstanbul'un hafızasından silinen bir dönemi fısıldıyor.

Bir zamanlar Osmanlı ihtişamının sembolü olan padişah tuğraları, Cumhuriyet'in ilk yıllarında yanlış yorumlanan genelge yüzünden kazındı, sıvandı ya da tamamen yok edildi. Bunun bir örneği de Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nin duvarındaki çeşme. Çeşme bu yok oluşun sessiz tanıklarından biri. Tuğrası kazınmış bu taş yüzey, İstanbul'un hafızasından silinen bir dönemi fısıldıyor.

ÇEŞMENİN TUĞRASI NİYE YOK

Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nin girişinde yer alan zarif çeşmeye dikkat ettiniz mi Taş işçiliğiyle göz kamaştıran bu küçük eser, aslında büyük bir eksikliği taşıyor: Padişah tuğrası yok. Bu eksiklik bir ihmal değil; bilinçli bir yok edişin sonucu. Harf İnkılabı sonrasında "işgüzar" bir bürokratın talimatıyla kazınmış. Aynı kaderi, Sultanahmet'teki Cevriye Kalfa Mektebi'nin girişindeki tuğra da paylaşmış. Sebebi sorulacak olursa, cevabı bürokrasinin satır aralarında gizli…

TUĞRA KALDIRILSIN DİYE KANUN TEKLİFİ

29 Şubat 1926'da Rize Milletvekili Ekrem Bey, Meclis'e dikkat çekici bir teklif sundu: "Osmanlı dönemine ait tuğralar ve methiye levhaları, cumhuriyetimize meydan okurcasına durmaktadır. Bu yazıların çocuklarımızı zehirlemesine izin veremeyiz!" Meclis bu öneriyi fazla ciddiye almadı ve konuyu Millî Eğitim Encümeni'ne gönderdi. Fakat garip bir şekilde encümen, teklifin "yerinde" olduğuna karar verdi. Sonuçta "sanat değeri olan levhaların sıvanması, diğerlerinin kazınması" uygun görüldü. Hatta özel mülkiyete ait binalar için bile şu hüküm getirildi: "Tuğralar kaldırılmadıkça binalar faaliyet ve münasebetlere tahsis olunamaz." Bu karar, Türkiye genelinde çok sayıda Osmanlı eserinin kimliğinin silinmesine yol açtı.

GENELGEYLE KAZINAN TARİH

12 Mart 1940 tarihli Başbakanlık genelgesi, tahribatın resmî dayanağı hâline geldi. İmar Kanunu'na dayanarak belediyelere "vakıf arsalarını istimlâk yetkisi" verildi. Bazı idareciler, binayı "harap gösterip" yıktırarak arsayı ele geçiriyordu. Aynı genelgede, Osmanlı tuğra ve kitabelerinin "saltanat alâmeti" olduğu belirtiliyor; bu işaretlerin sökülmesinden sonra binaların kullanılabileceği yazıyordu. Tuğranın sökülmesi binaya zarar veriyorsa, "Üzerleri sıvansın veya bir şeyle kapatılsın," denmişti. Fakat birçok yönetici bu talimatı "tamamen kazımak" şeklinde yorumladı. Safranbolu'daki eski hükümet konağı dâhil, pek çok örnek bu anlayışın ürünü olarak karşımıza çıkıyor.

2. ABDÜLHAMİT HAN'IN EMANETİ

Beyazıt Külliyesi'nin bir parçası olan, bugün Beyazıt Devlet Kütüphanesi olarak hizmet veren bina, II. Abdülhamit döneminin izlerini taşır. 1884 yılında yapıldığı tahmin edilen duvar çeşmesi, ilk başta yolun karşısında yer alıyor, daha sonra bugünkü yerine taşınıyor. Her ne kadar yürürlüğe giren kanun çeşme ve türbeleri kapsamaz görünse de, uygulamada pek çok çeşmenin tuğrası kazındı. İstanbul'da tuğrası sökülen bazı çeşmeler: Gülhane Parkı girişindeki çeşme, Tarabya Vilayetler Evi önündeki çeşme, Fındıklı Zevkî Kadın Çeşmesi, Silahdar Yahya Efendi Çeşmesi, Kasımpaşa Cezayirli Hasan Paşa Çeşmesi, Kadıköy Halid Ağa Çeşmesi. Hepsi, bir dönemin estetik ruhunu ve tarih bilincini taşıyan tuğralarını kaybetti.