Günümüzde, "süreç olarak faşizm", gerek Hıristiyan gerekse Müslüman dünyada kitleselleşerek yükselirken Protestan papaz, Dietrich Bonhoeffer'i, Nazi hapishanesinde, idam edilmeden önce yazdığı mektuplarda geliştirdiği "Aptallığın Teorisi"ni anımsamamak elde değil.

Gerçekten de MAGA (Make America Great Again), "büyük yer değiştirme" (Yahudilerin yardımıyla gelen göçmenler, Avrupalı ırkın, kültürün yerine geçiriliyor), "yeni Osmanlıcılık", "üst akıl", siyasal İslamdan demokratik çözüm beklemek gibi "aptallıklar" yaygınlaştı. Bonhoeffer'inkine benzer bir tarihsel dönemde olduğumuzu, düşünerek "Aptallığın teorisi"ne (YouTube, Vikipedia ve çeşitli makalelerden derlenediğim notlarla) kısaca değinmek istiyorum.

Aptallık bir entelektüel zaaf değildir, ahlaki bir sorundur. Zekâ eksikliğinden kaynaklanmaz, zeki insanlar da aptallaşabilir. Asıl sorun, bireyin eleştirel düşünme, ahlaki muhakeme yapma yetisini kaybetmesinden kaynaklanır.

Aptallık bireysel değil, toplumsal bir olgudur. Birey yalnızken aptallık nadiren ortaya çıkar. İnsanlar grup içindeyken daha kolay manipüle edilir, otoriteye itaat etmeye meyilli hale gelir. Otoriter rejimler ve propaganda mekanizmaları, insanları bağımsız düşünmekten alıkoyarak aptallığı yaygınlaştırır. En büyük tehlike kötülük değil, aptallıktır çünkü aptal insan kötü olanı desteklediğini fark etmez.

Aptal insanın, gerçeğe karşı bağışıklığı vardır. Aptallık bir tür bilişsel, ahlaki körlüktür. Aptal kişi, gerçeği kabul etmek istemez, bilgi veya mantıklı argümanlar, aptal bir insana ulaşmaz; onu mantıkla, bilimle ikna etmek zor, hatta imkânsızdır. Çünkü bunlar onun dünya görüşünü, duygusal ve ideolojik gerçekliğini, bu gerçeklik içinde şekillenmiş kimliğini tehdit eder.

Aptallık baskıcı rejimler altına yaygınlaşır. Aptallık özellikle tek adam rejimlerinin, yükseldiği dönemlerde, diktatörlükler altında yaygınlaşır. İnsanlar özgür düşünceyi bırakıp güçlü bir lidere ya da ideolojiye bağlandıklarında aptallaşırlar. Friedrich Kellner de Nazi rejimi altında tuttuğu güncelerinde bu aptallaşmanın günbegün ilerleyişini sergiler.

"Aptallığın teorisi", özellikle Nazizm döneminde Almanya'da insanların faşizme nasıl boyun eğdiğini, aptallaştığını açıklamak için geliştirilmişti. Bu analiz, günümüzde de "süreç olarak faşizm" yükselirken yalnızca büyük kalabalıklar değil kimi entelektüeller, sanatçılar bağlamında da hâlâ geçerliliğini koruyor.

Süreç olarak faşizmin rejimleri, medya tekeli kurar, muhalefeti, muhalif entelektüelleri, sanatçıları susturur (bazen satın alır). Bunlar "yararlı salaklar" olmayı gönüllü kabullenerek "adamların" yalanlarının, fantezilerinin, türlü komplo teorilerinin peşinden giderken sosyal medya, izleme dinleme sistemleri, keyfi yasal işlemler ile yaratılan kitlesel manipülasyon ortamında Bonhoeffer'i ve saptamalarını anımsamak çok yararlı olacaktır: