Osmanlı terbiyesiyle yetişmiş her münevver gibi Ziya Gökalp da başlangıçta dindardı. Onun fikir değiştirmesinin aslî faktörü Abdullah Cevdet'le tanışmasıdır. Gökalp, A. Cevdet'in fikirlerine uyarak Fransız pozitivizmi ile yüzleşmiştir. Gökalp'a göre her çeşit teokratik kuralların, şer'iyye ve evkaf mahkemelerinin lağvedilmesi gerekir. O, lâiklik rejimi teklif etmemiş, fakat bu rejimin esaslarını belirlemiştir. Gökalp, "Kur'ân'daki esaslar yerine örfleri ikâme edersek dînin dışına çıkmış sayılmayız" iddiasında bulunur. Belli bir zamandan beri milletimizi en çok hırpalayan, artı ve eksi değerlerin kutuplaştırılmasından doğan ayrıştırmadır. Bu zıt kutupların ayrışması o hâle gelmiştir ki, bâzen siyâsî kalıplar ve ideolojiler ön plân çıkartılırken -ki bu normal karşılanabilir- bâzen de temel dînî değerler hırpalanmış, insanlar îmânî bir dalâlete sürüklenmiş ve en temiz millî duygular şovenizmle yargılanmıştır. Birtakım siyâsî parti mensupları, parti programlarının tercihlerini, kalkınma, dış îtibâr ve millî bütünlüğümüzü hiçe sayarak, Batıcı, dînî değerleri her zaman aşağılayan, kendi yorumlarından ilhâm alınan bir lâisizmle ve tabulaşmışmış kalıplarla, jakobenizm ve yine kendilerinden kaynaklanan bir jüristokrasi (hâkimler yönetimi ) ile bu milleti yönetmeye kalkışmışlar, her zaman kendilerinin İttihâd ve Terakkî'nın devâmı olduklarını söylemişlerdir. Bu meyanda kendisi İttihâd ve Terakkî'ye sonradan katılmakla birlikte Osmanlı sonrası dönemi en çok etkileyen fikir adamı Ziyâ Gökalp'tır. ZİYÂ GÖKALP VE FİKİRLERİ Kendisinin oldukça ciddî bir sosyolog ve bilim adamı olduğunu biliyoruz. Ayrışmaya ve yıkılmaya yüz tutturulan Osmanlıda ihmâl edilen Oğuz şânını ve Türk karakterini parlatmaya çalışması da övgüye lâyıktır. Gökalp'in ilk dönemleri münevver bir Müslümân'ın görüşleridir. Ona göre "En iyi din, Allâh'ı en çok sevdiren dindir." (Ziyâ Gökalp Külliyâtı II, Limni ve Malta Mektupları s. 440) Burada ifâde yanlışsa da, ne söylemek istediği mâlum olduğu için mâzur olabilir. Yine o aynı eserde "Allâh'a inanan ve onu seven, ona tam bağlanan, ne öfkeli olur ne de bunalıma düşer. Çünkü bunlar îman zaafından ileri gelir" der. (Age. Malta) Gerçekten mükemmel ama bunu söyleyen Gökalp, belli bir dönem sonucu düştüğü bunalımla beynine kurşun sıkmıştır. Uriel Heyd "Tanrı inancının yerini ulusal inancın aldığını ve ulusçuluğun bir din hâline geldiğini ve giderek Gökalp'ın tanrısının toplum olduğunu" belirterek onu Durkheim'le özdeşleştirmiştir. (Uriel Heyd, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, Kültür Bakanlığı. Yay. Terc. Kadir Günay, S. 66-68, 2002. Ankara) "İbtidâî toplumlarda yalnız ümmet hâkimdir; devlet ve millet yapısı onlarda henüz çıkmamıştır. Gelişmiş bir cemiyette ise her üçü de ayrı ayrı mevcuttur. Ümmetten, millet, milletten de devlet doğmuştur." (Ziyâ Gökalp, Makâleler, Kültür Bak. Yay. VIII, 2011, s.43 Ankara) Burada Gökalp, mesleği ve inancı gereği, millet kavramını İslâmî literatürün dışında değerlendirmiştir. Kur'ân-ı kerîm'de ümmet, millet karşılığıdır. Al-i İmrân-95; Mümtehine-4; Nahl-123; En'am-161. âyet-i kerîmelerde aynı anlamda kullanılmıştır. "Fettebiû millete İbrâhîme hanîfâ" (Siz de İbrâhîm'in dînine (milletine) uyun.) 1967 İsrâil-Mısır veyâ Birleşik Arap Cumhûriyeti Savaşında Kâhire Radyosu şöyle bir anons geçiyordu: "Yâ ümmet-i Arab, ile'l-ma'raka" (Ey Arap milleti, haydi savaş meydanına!) "Din ibâdetler ve îtikatlardan ibâret olduğu için siyâset, iktisat, hukuk, san'at, dil ve ilim mes'elelerine karışmamalıdır. Dînin içtimâî hizmetlerinin sâdece ibâdet ve îtikatların dünyevî faydalarından arınması ve bu faydaların da sâdece mânevî menfaatlerde gözetilmesi gerekir." (Dînî içtimâî Hizmetler, Age. Makâleler. S 3 vd.) Burada Z. Gökalp'ın İslâmiyeti câmi ve vicdanlara hapsederek muâmelâtı yok sayıp sâdece ibâdet kısmıyla sınırlı tutması, çok yanlıştır. İslâm hukûku Hazret-i Ebûbekir döneminde sistemleştirilerek "fıkh" adını almıştır. Fıkıh da münâkehât, muâmelât, ukûbât ve ibâdât olmak üzere dört ana bölümdür. Bu dört bölümüm sâdece biri ibâdeti ihtivâ eder. Diğerleri hem uhrevî hem de dünyevî nizam te'sîsi içindir. Yine Uriel Heyd, Ziyâ Gökalp'ın bir sosyolog olarak dönemin sosyal şartları sebebiyle ibâdetlerin ahlâkî, içtimâî muhtevâlarına fazlaca önem verdiğine dayanarak, onun Tanrı'yı ülkünün bir simgesi saydığı bütün dinlerin sâdece hayatın bir simgesi görünümünde değerlendiğinden, üst merhalelere varmasıyla yavaş yavaş bunlardan (ibadetlerden) vazgeçilmesi gerektiğini ileri sürer. (Üriel Heyd Age. Türk Ulus. S. 99-100) İctimâî Usûl-ı Fıkıh adlı yazısında "Kur'ân'da bildirilen esaslar Allâh'ın kânunlarıdır. Bunun gibi cem'iyetleri de idâre eden kânunlar da Allâh'ın kânunlarıdır. Şu hâlde biz Kur'ân'daki esaslar yerine örfleri yâni sosyal kânunları ikâme edersek dînin dışına çıkmış sayılmayız" ifadelerini kullanır. Yine Gökalp, "Diyânet ve Kazâ" başlıklı yazısında İslâmî gelenekteki fetvâ ve kazâ ayrımına dayanarak hukuk ile dînin birbirine karıştırılmasının dîne karşı bir ilgisizlik doğurduğunu ileri sürerken başka bir yazısında (Makâleler Age. s.50 ) "Dînin ictimâî hizmetleri ibâdetler ve îtikatlarla sınırlıdır. Teokrasi ve klerikalizm (Kilisenin ve ruhban sınıfının görüşlerinin her sâhada uygulanması) cem'iyetleri geri bırakmış ve millî vicdânın oluşmasına engel olmuştur" der. Gökalp'a göre her çeşit teokratik kuralların ve şer'iyye ve evkaf mahkemelerinin lağvedilmesi gerekir. O, lâiklik rejimi teklif etmemiş, fakat bu rejimin esaslarını belirlemiştir.1928'de İslâmiyet, devletin resmî dîni olmaktan çıkarılmış, 1937'de de anayasada da din ve devlet resmen ayrılmıştır. Ziyâ Gökalp dîni, sâdece vicdânî bir unsur ve ahlâkî yaptırımlar olarak görmektedir. Örfler veyâ halkın gelenek hâlindeki yaptırımları, "Mecelle" adlı eserde önemli bir bölümdür. Dîni sâdece ahlâkî müeyyideler (yaptırımlar) manzûmesi olarak yorumlamak, ibâdetleri de yalnız kişilere inhisâr ettirerek muâmelâtı (hayat düzeni yaptırımları, ticâret, hukuk, vs. ) yok saymak Hristiyânî uygulamalardır. Zâten Orta Çağ'da Hristiyanlık yasamayı da yürütmeyi de yargıyı da kontrolü altında tuttuğu ve âdil yargılama yerine Kilise hegemonyası kurduğu için lâik düzene geçildi. Osmanlı ne teokratik düzenin ne de klerikalizmin gölgesindeydi. Pâdişâh sâdece kazâî majisterdi, ama kazâya da yargıya da karışmazdı. Kazâ belli coğrafî bölgelerdeki emniyet, idâre ve hukuk işlerine bakarken merkezden bağımsız çalışır ve kâdılar şer'in verdiği yetkiyi hukûki ve vicdânî kanâatlerine göre kullanırlardı. ÖNCE DİNDARDI Gökalp, Osmanlı terbiyesiyle yetişmiş her münevver gibi başlangıçta dindardı. Onun fikir değiştirmesinin aslî faktörü Abdullah Cevdet'le tanışmasıdır. Gökalp A. Cevdet'in fikirlerine uyarak Fransız pozitivizmi ile yüzleşmiş, bilhassa "Atheisme" adlı kitap aklını iyice bulandırmıştır. Gökalp'ı İTC'ye (İttihad ve Terakki Cemiyeti) de A. Cevdet üye yapmıştır. Aynı yıllarda Diyarbakır'da belediye tabipliği ve idâdîde tabîiyye hocalığı yapan Yorgaki Efendi de Gökalp'ı çok etkilemiştir. Yorgaki Efendi Ortodoks Rum'du. Ona milliyetçilik fikirlerini aşılayan, Yunan filozoflarını tanıtıp ilkel bir materyalist felsefesi benimseten de Yorgi Efendi'dir. Makineleşme ve materyalist felsefenin etkisinde kalan Göklap'ın yazdığı bir şiirde: "Ben neyim, bir hayat makinası. Beni tahrîke bir zemberek lâzım Odur ancak hayâtımı nâzım." Bu şiirle Nazım Hikmet'in "Makinalaşmak istiyorum" şiiri karşılaştırılırsa arada çok benzerlik görülecektir. Gökalp sonraki dönemlerinde materyalist ve komünist olmamış, ama pozitivist felsefenin hep etkisi altında kalmıştır. Bir müddet sonra Yorgaki Efendi, Gökalp ile İstanbul'da buluşmuş, Türk inkılâbı için psikoloji ve sosyoloji yardımıyla milletin rûhuna uygun bir sistem benimsemesi konusunda onu etkilemiştir. Bu arada Rusya Türklerinden Hüseyinzâde Ali, İttihâdcı İshâk Sukûtî, Dr. İbrâhim Temo ile bu yıllarda tanıştı. Gökalp ilk yazılarında Ziyâ, Ziyâeddin, Mehmed Ziyâ, Hüseyin Vedât, Tevfîk Sedâd, Mehmed Mehdî, Mehmed Nâil, Demirtaş, Celâl Sâkıb takma adlarını kullanmıştır. İlk defâ 14 Kânunsânî 1327 (1911) "Altın Destan" şiirinde Gökalp imzâsını kullanmıştır. Giderek Ziyâ Gökalp imzâsını tercîh eder olmuştur. Türkçülük fikri ağırlıkla Yusuf Akçura'nın "Üç Tarz-ı Siyâset" eseriyle bir anlam kazanmış, 1908'de "Türk Dergisi", 1911'de "Türk Yurdu" 1912'de kurulan Türk Ocakları ile sistematik hâle gelmiştir. Sonrasında Türkçülük İTC'nin programlarıyla devlet politikası oluşturmuştur. Gökalp her şeye rağmen yeni yetişen hibrit (melez, değişik kültürlü) aydınlara da yaranamamıştır. Meselâ Hasan Âlî Yücel onun için şu ifâdeleri kullanmıştır: "Kemâlizm cumhûriyetçidir. Gökalp hakancılıktan kurtulamamıştır. Kemâlizm lâikliği kabûl ve te'sîs etmiştir. Ziyâ Bey Hilâfetten el çekememişti. Kemalizm inkılâpçıdır. Ziyâ Bey an'aneci ve te'lifçi idi." (Edebiyatçılarımız ve Türk Edebiyâtı, Hasan Alî Yücel, s.188, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1938) Gökalp, pozitivist Durkheim'in ve ateist A. Cevdet'in tam etkisi altında kalmıştır. Dînî duyguları bu hâldeyken Türkçülüğün etkisiyle Türk târihini