Gençler aktif olmayı severler; onları faydalı işlere kanalize etmezseniz birileri onları kötü emellerine âlet eder. Abdülhamîd Han açtığı yüksek mekteplerle gençleri en hayırlı ve faydalı bir sâhaya sevk etmeye çalıştı; fakat heyhât ki onu kendi silâhıyla vurdular. Cumhûriyet'ten sonra da sık sık aşağılayıcı bir tâbir olarak literatürümüze giren mürtecî (gerici) kelimesi, İTC tarafından muhâlifler için kullanılırdı. Osmanlıda yayılan Comte'çu pozitivizm, inançları sarstı. Her toplum, her millet mâkul değişmeler yaşar; genelde bu değişmelere ayak uydurulurken, buna karşı olanlar kendi aralarında birtakım cemiyetler kurarak evvelâ fikrî bir tepki verirler. Dış tahrikler de olursa işi bâzen silâhlı mücâdeleye kadar vardırırlar. Osmanlı Devleti de tabîî ki bir istihâle (başkalaşım) geçirecekti. Bu başkalaşım sosyolojik bir gerçekti. 19. asır, eski yüzyıllar gibi târihî gelenekleriyle değil, bu gelenekleri sarsan bir zaman birimi olarak Osmanlıyı hırpalamaya başladı. Eski statüko isyanları, yerini ideolojik teşkilâtlanmalara bıraktı. Osmanlı halkı, Yeniçeri, Celâli ve iç saray ayaklanmalarına alışkındı ama şimdi durum öyle değildi. Devlet, saltanat sanki çok şeyler kaybediyordu. 19. yy, 20. asra çok farklı şeyler devretti. Bu devirler pek hayırlı şeyler değil, hattâ şerli ve sâhibi tam belli olmayan bir mîraslar zinciriydi. Başta eğitim olmak üzere dış siyâset ve bürokraside farklı manzaralar görülüyordu. Eğitimde mükemmel hamleler yapılıyor, fakat eğitim alan gençler düzene karşı teşkilâtlandırılıyordu. Öğrencilerin eğitim için Avrupa'ya gitmeleri ve Fransız Devrimi'nin hızla yayılan ilkeleri Osmanlıda yeni aydın tiplemesi oluşturuyordu. FELSEFENİN ETKİSİ Bu asırda dünyânın ilgisini çeken yeni güncel felsefe de devreye girmişti. Auguste Comte, Alfonso de Lamartine, Emile Durkheim Voltaire gibi filozof ve yazarlar halka daha çok hitâp etmeye başlamışlardı. Descartes'in öncelerden öne sürdüğü formel mantık verilerini de kullanıp yeni bir gelişim olarak ortaya çıkan "Var Oluşçuluk" akımı da insanı ve toplumu önceliyordu. Baştan bu terimi kullanmasalar da Soren Kiekegaard, Dostoyevski, Nietzche ve belki sonraları İttihâdçıların fikir vârislerini etkileyen Jean Paul Sartre bu yüzyılın öncülüğünü yapıyorlardı. Bu akıma göre ruhbilim ve kültür hareketleri ferdî hareketlerle birlikte var olabilirdi. Bu düşünürler erdem ve bilimsel düşünceyi öne çıkarıyor ve sistematik felsefeye bir alternatif sunuyorlardı. Başta dindar bir âileden gelerek sonra din olgusunu şahıslara indirip dîni "Tanrıinsan arasında bir olgu" diye belirleyen, belki de modern lâiklik sınırlarını çizen Kierkegaard, İttihad ve Terakki Cemiyeti (İTC) ve genç Türkiye Cumhûriyetini çok etkilemiştir. Nietzche de din, ahlâk ve modren kültürü, ironi (alay) metafor (eğretileme, istiâre ) ve aforizmalarla (aykırı fakat çarpıcı güzel sözler) san'atlı bir şekilde toplum değerleriyle oynamıştır. Başta bu akımlar Osmanlı aydınlarını pek etkilemese de, içe kapanmaya başlayan yeni aydın tiplerini hemen parantezi içine almıştı. Bu duraktan sonra erdem de bilimsel düşünce de ferdi aşıyor ve toplumsal felsefe yeni nesle yol gösterici oluyordu. İç hesaplaşma ve kendi düşünce çemberinde var olmaya çalışan yeni tip aydında iç isyanlar dışa vurumla, ferdi cemiyete yardımcı yapıyor ve her şey cemiyet için oluyordu. Bu durumu özetleyen en güzel beyit de Nâmık Kemâl'den geliyordu: "Bâis-i şekvâ bize hüzn-i umûmîdir Kemâl Kendi derdi gönlümün billâh gelmez yâdına." (Şikâyete konu olan milletin dertleridir. Kendi derdim billâhî aklıma bile gelmez.) Bu beyitten de anlaşılacağı gibi ferdî gâileler, yerini toplum dertlerine terk etmişti. Bunun gerçekten böyle olup olmadığı konusunda kesin şüphelerimiz vardır. Sonraki birçok olay bu zihniyeti kısmen tekzîp ederken bunda samîmî olanlar da çıkmıştır. SİSTEM KAYIYOR Tanzîmat'la başlayan insan hakları ağırlıklı yeni yapılanma, Batı isteklerine uygun tüzüklü, Müslüman halkı baskılayan, sâdece devletin işleyişini değil, giderek yaygınlaşan ve tırmanışta olan "Comte'çu" pozitivizmin etkisiyle, halkın inançlarını da sarsmaya başladı. Şinâsî ve Nâmık Kemâl bugünkü anlamda aktivisttiler. Düzene başkaldırıyorlar, hattâ hürriyetlerini bile tehlikeye atıyorlardı. Şiirleriyle sultâna bile târizde bulunuyorlardı. Abdülazîz Han'ın şehâdeti ile başlayan "Batı'ya Sultan kurbân etme" yeni yeni türeyen protest ruhlu gençleri de etkilemişti! Özellikle bu gençleri yönlendiren de Midhat Paşa'ydı. Osmanlı Devleti'nde bir devrim olarak görünen birinci meclisin açılıp bir sene sonra kapatılması, aslında eylemleri su yüzüne çıkarmak, iç ve dış tahrikçiler için bir bahâneydi. Sultan Abdülhamîd'in Meclis'i feshetmesiyle başlayan karalama ve menfî propaganda cihetiyle yayınlanan kitap, broşür ve bildiriler tahminlerin çok ötesindeydi. Târihte bir eşine daha rastlanmayan bir kampanya başlatılmıştı. İçte ve dışta büyük bir inatla Sultan Abdülhamîd'i ya katletmek veyâ tahttan indirmek için faaliyetlere çok çabuk başladılar. Abdülhamîd kendisine yapılan saldırıların yüksek mekteplerden olduğunu bilmesine rağmen, yine de büyük bir şevk ve azimle yenilerini açmaya devam ediyordu. İTTİHÂDCILAR VE ABDÜLHAMÎD HAN Târihimizde en çok tartışılan, üzerine en çok yazı yazılan, lehte ve aleyhte birçok tartışanı olan ihtilâlci İttihâd ve Terakkî Fırkası, 1890 yılında kuruldu. Altyapısını Genç Osmanlı ve Jön Türklerin meydana getirdiği, Türk olmayan üye sayısının bir hayli fazla olduğu bu fırka, özellikle Harbiye ve Askerî Tıbbiye'den destekleniyor ve misyon olarak Abdülhamîd'i devirme plânları üzere faaliyet gösteriyordu. 1897'de yıkıcı faaliyetlerinden dolayı bu cemiyet dağıtıldı; bâzıları sürüldü, bâzıları da sığınakları olan Paris'e kaçtı. "Serhafiyye-i Hazret-i Şehriyârî" denilen millî istihbârâtın başkanı Birinci Ferik Ahmed Celâleddîn Paşa, Paris'e giderek kaçak gençlerin çoğunu iknâ etti ve bu gençleri devlete kazandırdı. Gençler aktif olmayı severler; onları faydalı işlere kanalize etmezseniz birileri onları kötü emellerine âlet eder. Abdülhamîd Han açtığı yüksek mekteplerle gençleri en hayırlı ve faydalı bir sâhaya sevk etmeye çalıştı; fakat heyhât ki onu kendi silâhıyla vurdular. Askerî gücün psikolojik etkisiyle Harbiye ve Askerî Tıbbiye, ihtilâlci gençlerin merkezi gibi çakışıyordu. Gençler başlangıçta romantik bir başkaldırma gibi başladıkları bu harekette, rijit ve gözü kara önderleri vâsıtasıyla çabuk savruldular. Gerçi başlangıçtan beri örtülü bir ihtilâl fikri vardı ama eylem ve aktif mücâdele farklı bir şeydi. Önceleri Erkân-ı harb Kolağası Kurmay Kıdemli Yüzbaşı Mustafa Kemâl de Cemiyet'e girmesine rağmen, ordunun politikaya karışmasına muhâlif olduğu ve Enver Beyle de arası pek iyi olmadığı için Cemiyet'ten çekilmişti. II. Meşrûtiyet'ten sonra bir sürü parti kurulmuşsa da İTC bunların hiç birisine yaşama imkânı vermemiştir. Esas sıkıntı 1826'da Sultan Mahmûd'un Yeniçeri Ocağı'nı lağvedip kurduğu yeni ordu teşkilatının, siyâsetin tamâmen dışında olmasına rağmen, İTC orduyu siyâsetin ana ekseni yaptı. Cumhûriyet'ten sonra da sık sık aşağılayıcı bir tâbir olarak literatürümüze giren mürtecî (gerici) kelimesi, İTC tarafından muhâlifler için kullanıldı. Başlangıçta Fransız Devrimi'nin sloganı olan uhuvvet (kardeşlik) adâlet, müsâvat (eşitlik) ve hürriyet kavramları yerini katı ve baskıcı bir yönetime bırakmıştı. Aslında İTC üçlüsü için vatansever ve iyi niyetli, nâmuslu insanlardı deniliyordu ama Abdülhamîd düşmanlığı ve siyâseti bilmemeleri onları yanlış yola sevk etti. Bu konuda merhûm Alpaslan Türkeş Bey'in ifâdeleri çok dikkat çekicidir: "Başka çok misalleri var. İttihâd ve Terakkî var, Enver Paşalar var, Talât Paşalar var, Cemal Paşalar var... Birçokları bunları çok beğenirlerdi. Efendim çok dürüst, çok doğru adamlardı. Bak Enver Paşa gitti Türkistan'da şehit oldu Osmanlı Devleti'ni yıktıktan sonra neye yarar 1908'de geldi İTC iktidâr oldu. Onlar iktidâr olduğu zaman Arnavutluk Osmanlı Devleti'ne bağlıydı. Osmanlı Devleti'nin sınırları Adriyatik Denizi'ndeydi. Rumeli bizim elimizdeydi. Selânik, Manastır, Kosova hepsi bizim idâremizdeydi. Libyâ ve Çad bizdeydi. Yâni sınırımızın bir ucu Afrika'nın ortasında, Ekvator çizgisindeydi. Arabistan Yemen bizdeydi. Yâni Osmanlı Devleti'nin bir ucu Hint Okyanusu'ndadır. On sene sonra 1918'de hepsi gitmiştir. Anadolu da işgâle uğramıştır. İşte İTC, iste Enver Paşa, işte Talât Paşa, işte Cemâl Paşa. Efendim çok vatanseverdiler, çok dürüsttüler, hırsız değildiler, bilmem ne değildiler. Ama komitacıydılar. Komitacılıkla devlet adamlığı farklı şeylerdir. Bize akıllı, ileriyi gören devlet adamları lâzım. Milletini tanıyan, târihini bilen kudretli devlet adamları lâzım." Vatanseverlik ferâgat ister, fazîlet ister ve en önemlisi de devletin sırlarını dışarıya ifşâ etmemeyi ister. Kol kırılır yeni içinde kalır.