Bir önceki yazımda, kültürümüzde insanın din ve dünya hayatını düzenleyen Kelam ve Fıkıh'ta sistematik bilgi alanı olarak ahlakın yerinin olmadığını açıklamaya çalışmıştım.Mûtezile ile ilgili iddiamı tekrar hatırlatayım: Mûtezile'nin asıl meselesi ahlaka temel oluşturmak için insanın özgürlüğünü savunmak değil, Allah'ı zulümden tenzih etmektir. Onun için Ehl-i Sünnet gibi onların da asıl konusu ahlak değil teolojidir, bu anlamda kelamdır.Öyle anlaşılıyor ki, Mûtezile'nin davasının bir ucu siyasetti. Onlar, işledikleri kötülükleri kaza ve kader inancı üzerinden Allah'a mal ettiği söylenen Emevî yönetimine karşı oluşan siyasi muhalefeti desteklemek istemişler, bunu da alanları gereği- Allah'ın âdilliği yahut zulümden tenzih edilmesi yoluyla yapmışlardı. Nitekim Emevî iktidarı yıkıldıktan sonra Mûtezile uleması savunduğu özgürlü unutmuş, Abbasi yöneticilerini muhalifleri olan Ehl-i hadis üzerinde "Mihne" denilen sistematik baskı ve eziyet uygulamaya teşvik etmişlerdir. Ehl-i hadis başta olmak üzere sonraki Sünnî ulemanın 16 yıl kadar süren bu uygulamayı Mûtezile'yi imha etmek, hatta genel olarak "Ehl-i re'y" denilen akılcı çıkışları bastırmak için sürekli koz olarak kullandıkları ehlince bilinmektedir.Fıkhın programında ahlak yoktur. Fıkhın "İbadetler" bölümünde konu gereği- insan sadece kul olarak bahis konusudur. "Muâmelât" bölümünde ise Müslüman toplumları oluşturan aile, akraba, komşular ve diğer toplumsal kesimlerin medeni, askerî, hukuki, adlî, idarî, siyasî, ekonomik vs. dünyevî eylemleri ve ilişkilerine dair hükümler din kayaklı veya referanslıdır. Burada da yine insan nesnedir; ilke olarak kurallar dışarıdan konulur, insan da itaat eder. Kural insan için değil, insan kural içindir. Özerk bir fâil olarak kendisinin uyacağı, uygulayacağı, sonucundan kendisinin sorumlu olduğu kuralların belirlenmesinin hiçbir yerinde özne olarak insan yoktur. Onun için fıkıhta insanlık düşünce tarihindeki anlamıyla, insanı özgür fâil olarak tanıyan anlamıyla ahlak yoktur.Sonuçta kelamda da fıkıhta da aktif olan, söz söyleyen, buyuran, yasaklayan, hüküm koyan ve hükmü geçerli olan, hatta Ehl-i hadis ve Eş'ariyye'ye göre insanın bütün eylemlerine karar verip yaptıran mutlak özne Allah'tır. Kur'an'da insana tanınmış olan özgürlüğün bilhassa Sünnî kelam, fıkıh ve tasavvufta yeri yoktur. İnsanlık akıl ve vicdanının benimsediği ahlak düşüncesinden bakıldığında, özgür olmayan bir varlık özne olamaz; özne olmayanın da ahlakından bahsedilemez. Onun için kelamda, fıkıhta ve tasavvufta ahlak yoktur.Kelamcılar ve fıkıhçılar nadiren ahlaktan bahsettiklerinde bundan, ilâhî buyruklar karşısında edilgen olması istenen insanın itaatini kastederler. Buyruk ve yasaklara konu olan bütün insan eylemlerinin adı, edilgen bir anlam içeren "tâât"tır. Bu itaat anlayışı tasavvufta zirveye çıkar ve sonunda kul "gassâl önünde meyyit" olur.