RAMAZAN YAZILARIİslâm kaynaklarındaki 'kul hakkı' kavramı, günümüzde 'insan hakları' diye ifade edilen haklardan İslâm'ın ölçülerine uyanların tamamını kapsar. Kur'an'da emanete hıyanet, hırsızlık, yolsuzluk, zimmet, rüşvet, adam kayırma, idarî baskı ve zulüm vb. gayri meşru yollarla bireylerin veya kamunun mallarını ele geçirmek 'kul hakkı yemek' kabul edilmiş ve yasaklanmıştır. Keza iftira, alay, kötü lakap takma, suizan, kusur arama, gıybet gibi davranışlarla başkalarının itibarına zarar vermek de kul haklarını ihlal sayılmıştır.Bir kimsenin, kendisine ait olmayan bir şeyi haksız yolla elde etmesine veya hakkı olana hakkını ödememesine 'kul hakkı yemek' deniyor.Bir konu toplumda çokça konuşuluyor, tartışılıyorsa orada ciddi bir sorun var demektir. Son yıllarda bizim toplumumuzda kul hakkı kavramı sıkça konuşuluyor, tartışmalara konu oluyor. Bilhassa hak kavramıyla yakın ilgisi olan ekonomik alanlarda şimdiki gibi büyük sorunlar, belirsizlikler varsa, piyasada istikrar bozulmuşsa 'kul hakları' ciddi bir sorun alanı haline gelmiş demektir.Her devirde hak kavramı insanlığın temel meselelerinden birini oluşturmuş; din, ahlak ve hukukun başta gelen amacı hak taleplerini adalet çerçevesinde karşılamak olmuştur. Bu disiplinlerin doğruluk, dürüstlük, adalet gibi ilkelere böylesine önem vermesinin birinci gerekçesi de haksızlığın önlenmesidir.Dinî kültürümüzde insanların gözetmeleri gereken haklar 'Allah'ın hakları' (huk?kullah) ve 'kulların hakları' (huk?k-ı ibâd huk?k-ı âdemî) şeklinde iki kısımda ele alınmıştır. Bunlara bir de zekât gibi- hem ibadet olduğu için Allah hakkı, hem de insanlara mali destek olduğu için kul hakkı sayılan bir şıkkın eklendiği görülür. Başka deliller yanında "Ey inananlar!.. Bir topluluğa (Mekke putperestlerine) duyduğunuz kızgınlık sizi adaletsizliğe itmesin. Adaletli olun" anlamındaki ayet (Mâide 58), Müslüman olmayanların da temel haklarını gözetmeyi içerir.Daha geniş olarak fıkıh ve ahlak kültürümüzde hayvanlara eziyet etmemek, çevreyi hor kullanmamak gibi konularda da önemli bir birikim bulunmaktadır. Bu birikim, modern zamanlarda 'hayvan hakları' ve 'çevre hakları' gibi terimlerle ifade edilen alanlarda bir felsefeye zemin oluşturacak kadar zengindir.Kur'an'da ve hadislerde 'kul hakları' ve 'insan hakları' şeklinde terimler geçmezse de kuşkusuz ki her iki kaynakta da başka ifade kalıplarıyla kul hakları yahut insan hakları geniş bir şekilde yer almış; sonraki İslâmî literatürde ise konuyla ilgili terimler oluşturulmuştur. Ben, hem 'kul hakları' (huk?k-ı ibâd) hem de 'insan hakları' (huk?k-ı âdemî huk?k-ı âdemiyyîn) kavramlarına ilk defa günümüzden 12 asır önce vefat etmiş olan- İmam Şâfiî'nin eserlerinde rastladım.İslâm kaynaklarındaki 'kul hakkı' veya 'insan hakkı' kavramı, günümüzde 'insan hakları' diye ifade edilen haklardan İslâm'ın ölçülerine uyanların, yani İslam'da haram olduğu belirtilmemiş olanların tamamını kapsar. Bu