"Coğrafya kaderdir," sözünü bundan birkaç yıl öncesine kadar birçok kişi gibi ben de İbn Haldun'un sanıyordum. Hatta Kobani'de "21. yüzyılın devriminden" Avrupa'ya kaçarken ailesiyle denizi aşamayıp cesedi Bodrum'da bir kumsala vuran; deniz suyuyla yıkanmış yüzü kumda yumuşak bir yastığa gömülmüş gibi duran, dokunsan tatlı uykusundan uyanacak da şaşkın şaşkın "beni neden uyandırdınız, ne güzel uyuyordum şuracıkta" diyecek kadar sahici, bütün tehlikeleri bertaraf etmiş, orada öyle tatlı bir rüyanın içinde mutlu bir çocuk gibi duran Alan (Aylan değil) adında bir Kürt çocuğun fotoğrafı üzerine yazdığım bir yazıda söylemiştim ben de bu sözün İbn Haldun'a ait olduğunu Kulağıma bir yerlerden çalınmış, muhtemelen birkaç yerde bu sözün Tunuslu alime ait olduğunu duymuş, okumuş, bu yüzden aklımda kalmış, bilgiyi doğru kabul ederek birçok kişinin yaptığı hatayı yapmıştım ben de. Aradan sekiz sene geçmiş, bugün yapsam neye yarar bilmiyorum ama hatanın neresinden dönülse kârdır diyelim; o gün o yazımı okuyanlara bir özür borcum var galiba bugün, onları yanlış bilgilendirdiğim için hepsinden özür dileyerek devam etmek istiyorum meramımı anlatmaya. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın 16 Mayıs 1945 günü "Ülkü" dergisinde yayınlanan; yazarın daha sonra denemelerini topladığı "Yaşadığım Gibi" (Dergah Yayınları) kitabına aldığı "Savaş ve Barış Hakkında Düşünceler" diye bir yazısı var. Avrupa'da savaşın bitmesini anlatıyor Tanpınar. Savaşın bitmesi barışın gelmesi anlamına gelmez, savaşın bitmesi sadece hummanın bitmesidir, barışın yolu uzundur, barış da en az savaş kadar güç bir iştir, fedakârlık gerektirir diyor. Ona göre savaş silahın zaferiyle bitti, barış "aklın, temiz duygunun" zaferiyle kazanılabilir. Savaşta kazanan yoktur. Şimdi insanlığın geldiği yer katiyen savaş öncesinin yeri değildir. Savaştan önce yapılan "edebiyata bakın" diyor; "zamanı anlamamış aydının ne demek olduğunu görürsünüz" saptamasını yaptıktan sonra yazısına şu paragrafla devam ediyor: "Coğrafya bir kaderdir. Bu demektir ki bunun gereklerini kabul etmek, ona ayak uydurmak şartıyla onunla iyi kötü uzlaşılabilir. Fakat bu şartları büsbütün unutanlar için perişanlık mukadderdir. Almanya öyle bir coğrafyada yaşıyordu ki bu millette uyanacak herhangi bir saldırganlık arzusu ister istemez karşısına Avrupa milletlerini çıkaracaktı. Almanya için yapılacak şey, onları bir arıza gibi değil, ihmali doğru olmayan bir realite gibi tanımaktı." Ona göre Nazi Almanya'sı Avrupa coğrafyasındaki "kaderine" razı olmamış, bu yüzden savaşta ağır bir yenilgi almış, Nazi tecrübesiyle de Avrupa'ya saygı fikrini de baltalamıştır. Bu durumda; Ahmet Hamdi Tanpınar gibi titiz, başkasının fikrini kendine mal etmeye ihtiyacı olmayan bir yazar, tırnak işareti kullanmadan, herhangi bir dip not düşmeden "Coğrafya bir kaderdir," diye bir cümle kuruyorsa, o cümleyi daha önce birisinden okumuş, oradan aklında kaldığı için değil, bu cümleyi yazı yazarken o sırada aklına gelmiş olduğu için yazmıştır. Bir çoğumuzun İbn Haldun'a mal ettiği bu cümleyi Tanpınar, alimden almış olsaydı eğer mutlaka kaynağını belirtir, fikrini anlatmak için o kadar güçlü bir referanstan o kadar kolay kolay vazgeçmezdi sanırım. Demek ki Türkçede "coğrafya kaderdir" sözünü ilk söyleyen, büyük romancı Ahmet Hamdi Tanpınar'dır. Bir ülkenin iktisadi gelişmişliği, insanların tabiatla ilişkisi, dünyevi her türlü işi boş verip her şeyi ahirete havale etmesi, tembelliği, hantallığı, ev yapma biçimi, yerleşim yerini seçmesi, fay hattı üzerine ev inşa etmesi, jeolojiye yüz çevirmesi, her şeyi kadere bağlaması, cehaleti kutsaması ve aklınıza gelebilecek bir yığın şeyi izah ederken bütün bunları coğrafyayla ilişkilendirmesi, işin kolayına kaçmak için de İbn Haldun'a sığınıp ona "coğrafya kaderdir" diye bir sözü mal etmesi sorumluluğumuzu ne kadar hafifletiyor anlatamam. Bir kaçış rampası olmuş bu söz son birkaç yıldan beri. Kendini kurtarmak için sorumluluğu coğrafyaya ve kadere bağlamak Teselliyi de büyük alime mal edilen o ilk bakışta kusursuz gibi duran sözde aramak Ancak gelin görün ki İbn Haldun'un böyle bir sözü yokmuş meğer. Ben de dahil olmak üzere, sağına soluna bakmadan bu sözü İbn Haldun'a mal edenlerimizin büyük bir çoğunluğu alimin anıtsal eseri "Mukaddime"yi okumuş değiliz. Zaten şu ana kadar bu kitabın eksiksiz bir çevirisi de yapılmış değil bu memlekette. Hepimiz "Don Kişot"tan, "Savaş ve Barış"tan bahsederiz ama bu romanları sonuna kadar okuyanlarımız çok azdır; "Mukaddime" de öyle İbn Haldun üzerine çalışmış, "Bir Beşeri Coğrafyacı Olarak İbn Haldun" başlıklı mükemmel bir yüksek lisans tezini yazmış olan akademisyen Rauf Belge; İbn Haldun'un kitabı "Mukaddime"de geçtiği söylenen "Coğrafya kaderdir," sözüyle ilgili şunları yazar tezinde: "(.) Diğer bir husus ise İbn Haldun'a atfedilen 'coğrafya kaderdir' sözüdür. Mukaddime'nin farklı tercüme ve baskıları incelendiğinde böyle bir ifadeye rastlanılmamaktadır. Oysa birçok araştırmada İbn Haldun'un böyle bir cümlesinin olduğunu iddia eden ifadeler kullanılmıştır. Ancak bu ifade doğrudan Mukaddime'de geçmemekle birlikte Mukaddime'nin bütününe bakıldığında, İbn Haldun'a göre coğrafyanın insanların kaderini belirlediğini söylemek yanlış olmaz. Bu noktada, 'coğrafya kaderdir' sözü, lafzen İbn Haldun'a ait olmasa da; ihtiva ettiği mana bakımından İbn Haldun'a atfedilebilir." O kadar! Demek ki alimin "Mukaddime"sinin herhangi bir yerinde, Tanpınar'ın denemesinde yazdığı açıklıkta geçmiyor bu cümle. Cemil Meriç'e göre İbn Haldun, "Kendi semasındaki tek yıldız"dır. "Kılıcıyla fethedemediği ülkeleri kalemiyle fethetmiştir", konusu "beşeri ümran" olan yeni bir ilim kurmuştur. Ona göre Osmanlı aydını, Arapça orijinalinden "Mukaddime"yi okumuş ama dil devrimi, genç nesillerin Tunuslu tarihçiyle tanışmasını imkânsız hale getirmiştir. Cumhuriyet döneminde de doğru düzgün bir tercümesi yapılamamış bu büyük eserin, Meriç'e göre MEB'in yaptığı tercüme ise tam bir faciadır, vaktiyle Türk solcularının Fransızcadan yaptıkları çeviriyi ise hiç sormayın; berbattır. Dolayısıyla "Mukaddime" şu ana kadar hâlâ eksiksiz bir çeviriyi bekliyor. "Umrandan Uygarlığa" kitabı içinde bize İbn Haldun'u anlatan Cemil Meriç, "coğrafya-kader" ilişkisi üzerine şunları yazar: "(İbn Haldun'a göre) Toplumların kaderini çizen âmillerden biri de coğrafya. İnsanları farklılaştıran çevreleridir, çevreleri yani iklim ve gıda. İklim, toplumlara sürekli vasıflar kazandırır. Soğuk ülkelerde, zekâ daha hudutlu, sanatlar daha az gelişmiş, mesken daha iptidaîdir. Sanatlar, mutedil iklimlerde kemale varırlar. Büyük şehirler ve büyük hanedanlar böyle ülkelerde kurulur. Servetler oralarda teraküm eder. Hakimane kanunlar oralarda hazırlanır. Sıcak iklimlerde, hafifmeşreplik ve tedbirsizlik hüküm sürer. Toprak da insana birçok temayüller kazandırır. Tesanüt bilhassa çöllerde kuvvetlidir. Zira insan, düşman bir tabiatın ortasında, hemcinsine dayanmak zorundadır." Cemil